چگونه از اشیای موزهای در برابر تجاوز نظامی محافظت شود؟
حفاظت از فرهنگ در میانه آتش
کارشناس ارشد مرمت
با شروع تجاوزات رژیم صهیونیستی اسرائیل و تهدید روزافزون مراکز فرهنگی کشور، لزوم ایجاد مخازن امن و اقدامات پیشگیرانه بیش از هر زمان احساس میشود. این مطلب، نگاهی است به اقدامات فوری برای محافظت از گنجینههای تاریخی در موزههای کشور.
بحران در موزهها به معنای شمار زیادی از رویدادهای غیرمنتظرهای است که پیامدی ویران کننده بر اشیا دارد. این بحران ممکن است در مقیاسی کوچک یا بسیار وسیع و خطرناک صورت پذیرد. شرایط بحرانی در هر مرحله چه کم و چه وسیع نیاز به اقدامات سریع و فوری دارد تا خسارتهای حاصله از آن به حداقل برسد. هیچ راهی وجود ندارد که ساختمان موزه و آثار تاریخی در آن صددرصد در برابر سوانح طبیعی، خطرات انسانی مانند جنگ یا وندالیسم( حمله به آثار به قصد تخریب آن ) و شرایط محیطی نامناسب که میتوانند بحران ایجاد کنند، ایمن شود . قاعدتاً همکاران موزهدار و جمعدار اموال تا حدودی با شرایط بحرانی آشنا هستند یا به صورت تجربی یا با آموزشهای دانشگاهی و ضمن خدمت ، خود را برای اقدامات عملی شرایط بحرانی آماده کردهاند.
بنا بر اعلام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در کشور حدود ۸۳۰ موزه وجود دارد که از این تعداد، حدود ۲۵۰ موزه زیر پوشش این وزارتخانه است. در شرایط کنونی کشور، جنگ یکی از عوامل بحرانزا در موزههاست. در خوشبینانهترین شرایط میتوان گفت غالب موزهها در ایران دارای مخازن امن برای شرایط جنگی هستند اما ممکن است برخی موزهها که اغلب توسط علاقهمندان و مجموعهداران احداث یا سرپرستی میشوند، فاقد شرایط ایمن در بحران جنگی باشند. بنابراین شاید یادآوری نکاتی چند ضروری به نظر آید.
در شرایط جنگی حمله نیروهای متخاصم به موزه ، ممکن است سرقت یا تخریب اشیا پیش آید، مانند آنچه در موزه موصل توسط داعش یا موزه کابل در دوره طالبان یا موزههای فرانسه در جنگ جهانی دوم اتفاق افتاد. عموماً این نوع تخریبها در شرایطی است که جنگ با نیروهای زمینی روی دهد اما در تجاوز کنونی اسرائیل به کشور ما، جنگ توسط جنگافزارهای هوایی است بنابراین عوامل جنگی که میتواند باعث تخریب شود غیر از اصابت مستقیم بمب یا موشک، موج انفجار یا ترکشهای ناشی از انفجار جنگافزارهاست. موج انفجار میتواند موجب فروریختن اشیا از قفسهها، شکستن شیشهها، ترکیدن لوله های آب و گاز، فرو ریختن سقف و دیوارها شود. همچنین اصابت ترکشها هم میتواند موجب برخورد مستقیم اجسام فلزی داغ و برنده به اشیا شود و تخریب شدید فیزیکی ایجاد کند. در این شرایط چگونه باید عمل کرد.
اولین توصیه جابهجایی اشیا از محلهای نمایش به مخازن امن است. در این شرایط اگر موزهها دارای زیرزمین هستند توصیه می شود اشیا به زیر زمین موزه منتقل شوند. چون ممکن است زیرزمینها با فضای نمایش موزه اختلاف دما و رطوبت داشته باشند، بنابراین پیشنهاد میشود برای اشیای کاغذی از جعبههای پلاستیکی استفاده شود. توجه داشته باشید این راهکارها موقتی و فقط برای شرایط بحرانی است چون همانطور که گفته شد اقدامات حفاظتی در شرایط بحرانی برای به حداقل رساندن خسارتهای ناشی از بحران است و پس از رفع خطر در اسرع وقت اشیا باید در حالت پایدار خود قرار گیرند. مثلاً درموزه لوور فرانسه، وقتی سیل مخازن موزه را دربرگرفت چون امکان خروج سریع آن همه شیء وجود نداشت، تمام اشیایی که ممکن بود آب به آنها خسارت جبرانناپذیر بزند مانند اشیای کاغذی یا تابلوهای نقاشی در ظروف پلاستیکی، مانند بشکه پلاستیکی قرار داده شدند و آنها را در سطح آب شناور ساختند.
در این شرایط میتوان اقدامات زیر را انجام داد.
اگر دیوارهای فضای بیرونی مخزن موزه در فضاهای باز قرار دارند آنها را با گونیهای شن بپوشانید. مانند ساخت سنگرهای شنی در جبهههای جنگ، زیرا این امرسبب کاهش شدت موج انفجار به درون مخزنها میشود. اگر بخشی از فضای مخزن با محیط بیرونی در ارتباط هست مانند پنجرهها و درها، آنها را با گونیهای شن بپوشانید. درهای ورودی و پنجرهها نقطه ضعف مخازن در برابر موج انفجار و ترکش هستند، چون دسترسی به فضای داخلی موزه از طریق درها امکانپذیر است پس بهتر است در فضای بیرونی ورودی موزه، گونیهای شنی به صورت L شکل چیده شوند. این تجربه در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در موزه ملی ایران تجربه شده است. این امر هم از شکستن شیشهها و هم از برخورد مستقیم ترکش جلوگیری میکند و هم از شدت موج انفجار خواهد کاست. حتماً گونیهای شن را در بیرون مخزن استفاده کنید نه داخل آن، چون ممکن است شنهای موجود سبب آلودگی زیستی در داخل مخزن شوند مانند رشد قارچها یا رها شدن حشرات در محیط مخزن یا آلودگیهای دیگر.
اشیایی که در قسمتهای فوقانی قفسهها قرار دارند و احتمال شکستن آنها میرود مانند اشیای سفالی یا شیشهای یا فلزات که امکان له شدن یا فرورفتگی در آنها وجود دارد حتیالامکان در کف مخزن قرار داده شوند یا در قفسه های پایین قرار گیرند.
اشیای سنگین نیز در قسمتهای پایینتر و اشیای سبک در قسمتهای بالاتر قرار گیرند؛ البته با در نظر گرفتن ملاحظات میزان شکستگی و له شدن و فرو رفتگی هر شیء.
اشیای کاغذی در جعبههای پلاستیکی یا مقوایی قرار داده شوند و در قسمتهای بالاتر مخزن قرار گیرند.
اگر اشیا در کف چیده شدهاند، اشیا شکستنی از اشیای غیرشکستنی مانند اشیای سنگی دور نگه داشته شوند.
مجسمههای سنگی که سبکتر هستند را میتوان از حالت ایستاده خارج و افقی در کف مخزن قرار داد.
غیر از این موارد حفاظت پیشگیرانه، به چند مورد دیگر نیز میتوان اشاره کرد مانند قطع آب، گاز و برق در قسمتهایی که به مخازن منتهی میشوند تا چنانچه در اثر اصابت جنگافزار یا موج انفجار لولههای آب یا فاضلاب و گاز دچار ترکیدگی شدند، آب در داخل مخازن نفوذ نکند، انفجار گاز صورت نگیرد و یا برق سبب آتشسوزی در مخازن نشود.
بدیهی است این توصیهها فقط نمونهای از اقدامات پیشگیرانه برای موزههاست و هر همکار امین اموال یا موزهداری میتواند با توجه به شناختی که از موزه یا مخزن موزه خود دارد، دست به ابتکار بزند و راهکارهای بیشتر و مطمئنتری را به کار گیرد . توصیه میشود هر موزه در هر استانی با مدیریت پدافند غیرعامل استان در تماس باشد و از توصیه ها و راهکارهای مطمئن تر و اصولیتر بهرهمند شود . به امید پایان هرچه سریعتر جنگ و دستیابی به پیروزی، امنیت و آرامش.
بحران در موزهها به معنای شمار زیادی از رویدادهای غیرمنتظرهای است که پیامدی ویران کننده بر اشیا دارد. این بحران ممکن است در مقیاسی کوچک یا بسیار وسیع و خطرناک صورت پذیرد. شرایط بحرانی در هر مرحله چه کم و چه وسیع نیاز به اقدامات سریع و فوری دارد تا خسارتهای حاصله از آن به حداقل برسد. هیچ راهی وجود ندارد که ساختمان موزه و آثار تاریخی در آن صددرصد در برابر سوانح طبیعی، خطرات انسانی مانند جنگ یا وندالیسم( حمله به آثار به قصد تخریب آن ) و شرایط محیطی نامناسب که میتوانند بحران ایجاد کنند، ایمن شود.