زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

به‌دنبال اصابت موشک رژیم صهیونیستی در سه کیلومتری طاق‌بستان، کارشناسان خواهان ورود جدی نهادهای بین‌المللی به موضوع شده‌اند.
بر اساس کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه که برای حفظ اموال فرهنگی در زمان درگیری‌های مسلحانه تصویب شده است، حمله به آثار تاریخی ممنوع و مصداق جنایت جنگی به‌شمار می‌رود. با این‌ حال، تجربه نشان داده که رژیم صهیونیستی به هیچ‌یک از این قوانین پایبند نبوده و نیست؛ چنان‌که حمله اخیر آن به ساختمان صداوسیما در تهران، گواهی دیگر بر بی‌اعتنایی‌اش به اصول انسانی و قوانین بین‌المللی بود.
ساختمان شیشه‌ای صداوسیما که ۲۶ خرداد ۱۴۰۴ هدف حمله اسرائیل قرار گرفت و در آتش سوخت، یکی از آثار به‌یادماندنی «عبدالعزیز فرمانفرمائیان»، معمار معروف ایرانی بود که در سال ۱۳۴۶ طراحی و پس از انقلاب احداث شده بود.
تهدیدهای پیشین، همچون سخنان دونالد ترامپ در سال ۱۳۹۸ که گفته بود قصد حمله به ۵۲ نقطه فرهنگی ایران را دارد، هنوز در حافظه تاریخی جهانیان زنده است.
همین تجربه‌ها باعث شده تا بسیاری از جمله کارشناسان در اصفهان نگران وضعیت آثار تاریخی کشور شوند. اصفهان ۱۷ اثر ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد. بیش از ۱۰۰ پهنه کلان – مساحت تاریخی و طبیعی – از ایران نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند که این موضوع حائز اهمیت است.
اهالی اصفهان به‌خاطر دارند که شبستان جنوب ‌شرقی مسجد جامع این شهر در سال ۱۳۶۳ در جریان جنگ آسیب دید. آن زمان، با مکاتبه رسمی با یونسکو، مسأله در سطح جهانی مطرح شد.
اصابت یکی از موشک‌های رژیم صهیونیستی در سه کیلومتری اثر ساسانی طاق‌بستان در کرمانشاه نیز به افزایش دل‌نگرانی‌ها دامن زده است.
کرمانشاهی‌ها هنوز رد ترکشی که از جنگ تحمیلی ۸ ساله به نقش‌برجسته آنوبانی‌نی خورد را به یاد دارند.
نقش‌برجسته «آنوبانی‌نی» در سرپل‌ذهاب (با حدود ۴۵۰۰ سال قدمت) یکی از کهن‌ترین و ارزشمندترین آثار هنری ایران از دوران تمدن لولوبیان به‌شمار می‌رود. این اثر از دیرباز در برابر شرایط طبیعی قرار داشته و در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز متحمل آسیب شد.
 
شلیک به بنای تاریخی
 عمدی است
سید محمد بهشتی، رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی و از کارشناسان برجسته حوزه تاریخ و حفاظت آثار، با اشاره به اهمیت جایگاه نهادهای بین‌المللی در حفاظت از آثار تاریخی در شرایط جنگ، در گفت‌وگو با «ایران» تأکید کرد: «کنوانسیون‌های جهانی حفاظت از میراث فرهنگی، همه کشورها را ملزم می‌کنند که در زمان جنگ، از وارد آوردن آسیب به آثار تاریخی منقول و غیرمنقول خودداری کنند.»
او تصویب این قوانین را ناشی از تجربه‌های تلخ جنگ جهانی دوم و تخریب آثار تاریخی در اروپا دانست و افزود: «حتی یکی از اصول این کنوانسیون‌ها، پرهیز از استقرار نیروهای نظامی در نزدیکی اماکن تاریخی را نیز مؤکد کرده است. هدف این است که درگیری‌های نظامی، موجب تخریب ناخواسته آثار نشود.» چه برسد به حمله مستقیم به این آثار یا محدوده‌های آنها.
بهشتی همچنین با اشاره به پیشرفت‌های فناورانه در حوزه جنگ و دقت سلاح‌های امروزی گفت: «در حال حاضر، اگر اثری آسیب ببیند، نمی‌توان آن را به‌سادگی اشتباه تلقی کرد. در واقع اگر شلیک به یک بنای تاریخی صورت گیرد، این تصور تقویت می‌شود که هدف، تخریب آگاهانه‌ آن اثر بوده است.»
وی با بیان اینکه آثار تاریخی، نوعی سرمایه اجتماعی در مقیاس جهانی هستند، افزود: «در صورت آسیب دیدن این آثار، افکار عمومی جهانی به‌شدت واکنش منفی نشان می‌دهد و این می‌تواند هزینه‌های سنگینی برای مهاجم به همراه داشته باشد.» به گفته وی، ایران در راستای عمل به تعهدات بین‌المللی خود، اقدام به انتقال آثار مهم موزه‌ای به مخازن امن کرده است.
«وزارت میراث فرهنگی در این زمینه عملکرد مناسبی داشته و در تلاش است تا آسیب‌های احتمالی را به حداقل برساند.»
بهشتی همچنین به نگرانی کارشناسان درباره اثرات غیرمستقیم جنگ، از جمله لرزش ناشی از انفجارها و امواج صوتی بر بناهای تاریخی اشاره کرد و گفت: «اگرچه ممکن است تخریب مستقیمی رخ ندهد، این نوع آسیب‌ها معمولاً در مراحل بعدی و با اقدامات فنی قابل جبران خواهند بود. اما باید توجه داشت که پیشگیری از وقوع چنین خساراتی ضرورت دارد؛ چراکه آثار تاریخی به‌دلیل ماهیت منحصربه‌فرد خود، بعضاً کاملاً غیرقابل جایگزینی هستند.»
 
خطر  برای معماری کهن
کارشناسان میراث فرهنگی هشدار داده‌اند که حتی اگر بنایی مستقیماً هدف قرار نگیرد، امواج ناشی از انفجارها می‌تواند در طول زمان به آن آسیب برساند. سید مهدی موسوی، مدیر میراث جهانی استان اصفهان به خبرگزاری ایرنا گفت: «ارتباط بین شدت و فاصله انفجار با اثر بر سازه‌های تاریخی از نظر علمی قابل اندازه‌گیری است. این اثرات در محدوده ۵۰ تا ۷۰ دسی‌بل ممکن است تخریب‌های تدریجی را رقم بزنند.»
عبدالله جبل‌عاملی، از چهره‌های باسابقه حوزه میراث فرهنگی تأکید می‌کند: «تخریب آثار تاریخی فقط آسیب به سنگ و آجر نیست، بلکه توهین به حافظه فرهنگی یک ملت و حتی بشریت است.»
او همچنین تأکید دارد که حتی امواج حاصل از انفجار، در درازمدت می‌تواند به ساختارهای معماری ایران ضربه بزند.
مصطفی پورعلی، کارشناس برجسته میراث فرهنگی، با استناد به بند ۹ ماده ۸ اساسنامه دادگاه بین‌المللی لاهه و همچنین کنوانسیون ۱۹۵۴ یونسکو به‌همراه پروتکل‌های الحاقی آن، حمله عامدانه به بناها و اماکن فرهنگی در جریان جنگ را جنایت جنگی خواند و با اشاره به نمونه‌ای از اجرای این مقررات بین‌المللی به «مهر» گفت: «در سال ۲۰۱۶، دادگاه بین‌المللی لاهه، عاملان تخریب مقبره‌های اسلامی تیمبوکتو در کشور مالی را که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، به‌عنوان جنایتکار جنگی شناخت و عامل اصلی این اقدام به حبس محکوم شد.»
او با یادآوری ثبت بیش از ۱۰۰ پهنه تاریخی و طبیعی از ایران در فهرست جهانی یونسکو افزود: «آثاری چون راه‌آهن سراسری، کاخ گلستان، کاروانسرای سنگی رباط کریم و بسیاری دیگر از سرمایه‌های تاریخی ایران، نه‌تنها برای ملت ایران، بلکه برای تمام بشریت واجد ارزش هستند. صیانت از این آثار، حتی در زمان جنگ، وظیفه‌ای بین‌المللی است.»
وی همچنین به آثار معماری مدرن ایران مانند خیابان ولی‌عصر، میدان آزادی و دانشگاه تهران که در فهرست موقت یونسکو ثبت شده‌اند اشاره کرد و گفت: «این آثار بخشی از هویت تاریخی پایتخت و نشانه‌های مدرنیته در تاریخ معاصر کشورند و نیازمند توجه جهانی‌اند.»
پورعلی افزود: «در اجلاس اخیر کمیته میراث جهانی یونسکو، ثبت یک سایت تاریخی مسیحی در غزه توسط دولت فلسطین در پاسخ به حملات اسرائیل، با اجماع تصویب شد.»
او همچنین به تصویب‌نامه اخیر یونسکو علیه روسیه بابت آسیب به شهر تاریخی ادسا در اوکراین اشاره کرد و گفت: «ادسا در جریان جنگ روسیه و اوکراین، خارج از برنامه عادی و در نشست فوق‌العاده کمیته میراث جهانی ثبت شد. در اجلاس تیرماه ۱۴۰۴ نیز حمایت از این شهر بار دیگر در دستور کار خواهد بود.»
پورعلی در پایان با بیان اینکه رژیم صهیونیستی و دیگر ناقضان حقوق بین‌الملل بارها نشان داده‌اند که به کنوانسیون‌ها پایبند نیستند، تأکید کرد: «بااین‌حال، مستندسازی دقیق در دوران صلح می‌تواند مبنای پیگرد حقوقی در آینده قرار گیرد. تجربه تعرض رژیم بعث به مسجد جامع اصفهان در دوران جنگ تحمیلی و تلاش‌هایی که مرحوم یونس صمدی و دیگر حقوقدانان انجام داده‌اند، هرچند به نتیجه نرسید، اما از اهمیت این مسیر حکایت دارد.»