جدا سازی نرمه از نخاله های معدنی منبع درآمد زنان است
فـــــیروزه سنگ رزق و روزی
زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم
زن و شوهر هنرمند صنایع دستی هستند؛ گوهرتراشند. جوری از «فیروزه» شهر «فیروزه» نزدیک نیشابور صحبت می‌کنند که از دل هجدهمین نمایشگاه بین‌المللی گردشگری و صنایع دستی مشهد(24تا 27 اردیبهشت ماه) پرت می‌شوی به کوچه‌های این شهر. وسط زن‌هایی که نخاله‌های معدن فیروزه را توی کوچه پهن کرده و با موچین، در میان نخاله‌ها، دنبال نرمه (تکه ریز)های فیروزه می‌گردند. زنانی که حتماً یک چشمشان به بچه‌هایشان است که در کوچه بازی می‌کنند. حواس‌شان به غذایی است که روی اجاق دارد می‌پزد. در حالی که دارند با همدیگر حرف می‌زنند و از دل نخاله‌ها، نرمه‌های فیروزه را برمی دارند، شستوشو می‌دهند تا به پیمانکار بدهند. البته این تصویرسازی‌ای که «زهرا نیرآبادی» به «ایران» می‌دهد به گفته خودش حالا کمرنگ شده است. دستگاه‌های جداسازی به شهر فیروزه رسیده‌اند و تعداد زنانی را که از راه جداسازی نرمه‌ها امرار معاش می‌کنند، کم کرده است.
بازپس‌گیری یک برند
شهر فیروزه قبلاً روستایی بود به نام «بزغان» . چرا اسمش را گذاشتند فیروزه؟ چون معدن فیروزه معروف که شهرت جهانی دارد در دل همین شهر قرار دارد. زهرا نیرآبادی هنرمند می‌گوید: «شهر فیروزه» 15 دقیقه با نیشابور فاصله دارد و همین فاصله اندک باعث شد تا جهان فیروزه بزغان یا فیروزه را به نام «نیشابور» بشناسد.» می‌گوید، او و سایر گوهرتراشان شهر فیروزه به دنبال آن هستند تا هویت فیروزه‌تراشی را به شهر خودشان برگردانند.
سنگی که روح دارد
تعریف نیرآبادی از سنگ فیروزه همه قراردادهای ذهنی آدم‌ها را درباره سنگ از بین می‌برد. آنجا که آدمی را به سنگ تشبیه می‌کنند که هیچ احساسی ندارد، اما نیرآبادی می‌گوید: «فیروزه روح دارد. زنده‌ترین سنگ جهان است.»
درباره روح سنگ فیروزه هم می‌گوید: «چون وقتی شما غمگین باشید و این سنگ را در دست بگیرید، رنگ آن تیره می‌شود. وقتی خوشحال هستید رنگ آن روشن می‌شود. تا وقتی روغن به این فیروزه نخورد حس فوق‌العاده‌ای به شما می‌دهد.»
یک تمایز هم بین سنگ فیروزه خراسان رضوی با نمونه های موجود در کرمان و سمنان می‌گذارد و می‌گوید: «هیچ سنگ فیروزه دیگری چنین حسی به شما نمی‌دهد. ما در کرمان و دامغان هم فیروزه داریم اما خصوصیات فیروزه شهر ما را ندارند.» او ادامه می‌دهد: «وقتی مشتری سنگ را در دست می‌گیرد آن را حس می‌کند. این سنگ برای چشم‌زخم عالی است.» البته نوشتن گفته‌های او در این گزارش به منزله تأیید حرف‌های این هنرمند نیست بلکه روایت آن چیزی است که در یکی از غرفه‌های هجدهمین نمایشگاه گردشگری مشهد (24 تا 27 اردیبهشت ماه سال‌جاری) گذشت.
بانوی گوهر تراش ادامه می‌دهد: «یک خانم مشتری می‌گفت شوهرش از فیروزه استفاده می‌کند و وقتی عصبانی است رنگ فیروزه تیره می‌شود. وقتی هم خوشحال است رنگ فیروزه روشن می‌شود. فیروزه حس دارد، زنده است با ما حرف می‌زند.»
نرمه فیروزه
جمع‌آوری نرمه‌فیروزه هم داستانی شنیدنی دارد. آدم را یاد فیلم‌هایی با تم جویندگان طلا می‌اندازد. آنجا که صد‌ها نفر ظرفی پر از نخاله را در آب رودخانه می‌شویند تا به تکه‌ای طلا برسند و فریاد بزنند که پیدایش کردند. زهرا نیرآبادی در توصیف نرمه‌های فیروزه می‌گوید: «وقتی رگه های معادن را در میان کوه منفجر می‌کنند، فیروزه‌های خرد و کوچک به اطراف پراکنده می‌شوند.»
او تعریف می‌کند که نرمه‌ها را خانم‌ها از دل خاک جمع‌آوری می‌کنند تا به دست صنعتگر هنرمند برسد و روی ظروف مثل آجیل‌خوری، کشکول، سماور، آیینه شمعدان، گلاب پاش، گلدان، شکلات‌خوری، قندان، بستنی‌خوری و سرویس هفت‌سین قرار بگیرد یا روی انگشتری نقش ببندد. گاهی هم نقش زیبایی روی یک گردن‌بند می‌شود.
شستوشو و جداسازی نرمه‌ها به گفته نیرآبادی برای زنان روستای نزدیک معدن ایجاد شغل کرده بود. هم به زندگی شخصی می‌رسند و هم درآمدزایی می‌کنند. البته او یادآوری می‌کند: «الان دیگر دستگاه شستوشو و جداسازی نرمه‌ها وجود دارد و درآمدزایی زنان روستا از جمع‌آوری نرمه‌ها رو به کاهش است.»
او می‌گوید: «وقتی داخل کوچه‌ها راه می‌روید زنان را می‌بینید که جلوی خانه‌ها، خاک ریخته‌اند و در حال جمع‌آوری نرمه با موچین و شستن آنها هستند. دیدن این مناظر حس خیلی خوبی دارد ولی متأسفانه به تازگی دستگاه جدا کننده آورده‌اند. حالا نخاله‌های معدن را توی دستگاه می‌ریزند و دستگاه نرمه‌های فیروزه را جدا سازی و سایزبندی می‌کند.»
او درباره چگونگی دسترسی زنان به این نرمه‌ها می‌گوید: «مثلاً زنان روستا یک نیسان خاک و سنگ شامل نرمه را به قیمت چهار میلیون می‌خرند. گاهی هم پیمانکار نخاله را در اختیار زنان قرار می‌دهد و آنها در قبال جداسازی نرمه‌ها از پیمانکار مزد دریافت می‌کنند.»
به گفته نیرآبادی، نرمه‌های فیروزه را «گرمی» می‌فروشند. قیمت هر گرم فیروزه همزمان با برگزاری نمایشگاه گردشگری و صنایع دستی مشهد 600 هزار تومان بود و هر کیلو نرمه 6 میلیون تومان خرید و فروش می‌شد.
قیمت ها بالا رفته است
به گفته نیرآبادی هر نیسان نخاله معدن فیروزه، 7 کیلو فیروزه دارد. او البته یک تبصره هم درباره سنگ فیروزه دارد. می‌گوید: «سنگ فیروزه، سنگ رزق و روزی است. هم پولش برکت دارد هم تعداد نرمه سنگی که گیر هر فرد می‌افتد، شانسی است. گاهی می‌بینید در یک بار، تعداد زیادی نرمه سنگ خوب گیر می‌آید، یک دفعه هم می‌بینید اصلاً سنگی نیست.»
همزمان با گفت‌و‌گوی «ایران» با نیرآبادی یک زن و شوهر وارد غرفه شده اند برای خرید فیروزه. از آن مشتری‌های سخت‌پسند هستند. البته شرایط اقتصادی هم در این سخت‌گیری بی‌تأثیر نیست. نیرآبادی فیروزه‌ها را به آنها نشان می‌دهد و می‌گوید، فقط همین سه فیروزه را دارد. قبل از نمایشگاه مشهد در نمایشگاه تهران شرکت کرده و آنجا هر چه داشته، فروخته بود. بحث او با زن و شوهر به قیمت بالای سنگ فیروزه می‌رسد. به گفته نیرآبادی امسال شرکت یک نفر در مزایده سنگ فیروزه همه قیمت‌ها را به هم ریخت و او و فعالان حوزه فیروزه مجبور هستند که فیروزه را گران‌تر بخرند و بفروشند.
در محاصره ماشین و مزایده
آنطور که این صنعتگر-هنرمند تعریف می‌کند: «دو سه ماه پیش، فیروزه را به مزایده گذاشتند، این بار یک نفر آمد و مزایده‌ای را که ارزش آن 200 میلیون تومان بود 800 میلیون تومان خرید. این لج‌ولجبازی باعث شد تا همه چیز گران شود.» نیرآبادی تکه فیروزه را برمی‌دارد و می‌گوید: «الان همین نگین فیروزه را من 400 هزار تومان قیمت بدهم مشتری می‌برد اما با این شرایط مجبورم یک میلیون و 200 هزار تومان بفروشم ولی مشتری از من نمی‌خرد.»
مردی در میان فیروزه‌ها دنبال یک تکه فیروزه با قیمت مناسب است تا آلرژی و نفس‌تنگی خودش را درمان کند. می‌گوید، تأثیر فیروزه روی درمان آلرژی را تجربه کرده است اما چون در فست فوت کار می‌کند نگران است که عرق و چربی که روی بدنش می‌نشیند، اثر فیروزه را کم کند.
رقابت تاجرهابا زنان شهر فیروزه
نیرآبادی می‌گوید: «دستگاهی که نرمه‌های فیروزه را جدا می‌کند، خیلی گران است و فقط تاجرها می‌توانند آن دستگاه را بخرند. شاید در شهر فیروزه یک یا دو نفر از این دستگاه‌ها داشته باشند. الان پیمانکار، نخاله‌ها را به کسانی که این دستگاه را دارند می‌دهد چون به‌صرفه‌تر است. زمان کمتری هم می‌برد تا محصول آماده شود. سه سالی می‌شود که دستگاه آمده است و تعدادی از نان خوردن افتاده‌اند. کار دارد صنعتی می‌شود.» او درباره میزان درآمدزایی زنان از جداسازی نرمه‌های فیروزه می‌گوید: «بستگی به میزان ساعتی دارد که برای جداسازی صرف می‌کنند، بنابراین درآمدها هم متفاوت است. به طور میانگین 3 تا 5 میلیون تومان در ماه درآمد دارند.» این گوهرتراش، پیش‌بینی می‌کند که به‌زودی دستگاه‌ها، زنان شهر فیروزه را کنار می‌زنند و جداسازی نرمه‌ها را کلاً در دست می‌گیرند.
