الهام یوسفی
روزنامه‌نگار

عصر دیروز، خبری منتشر شد که می‌تواند فصل نوینی را در تاریخ انتخابات ایران رقم بزند. علی زیدی‌وند رئیس ستاد انتخابات کشور، در حاشیه نشستی با رابطان انتخاباتی چهار استان اعلام کرد که برای اولین بار انتخابات شورای اسلامی شهر تهران به شیوه‌ای کاملاً جدید و متفاوت برگزار خواهد شد؛ انتخاباتی با «نظام تناسبی و بر اساس فهرست‌های رسمی احزاب و جبهه‌ها.» خبری که نه تنها به معنای تغییر در شیوه رقابت‌های انتخاباتی پایتخت است، بلکه می‌تواند سرآغاز تحولی بنیادین در نحوه سیاست‌ورزی شهری و حتی ملی باشد.
این تحول بزرگ که سال‌ها در بطن مباحث سیاسی و حقوقی کشور مطرح بود، اکنون به مرحله اجرا نزدیک شده است. زینی‌وند در توضیح این رویکرد نوین گفت: «انتخابات تناسبی، تحولی اساسی در شیوه رقابت سیاسی در شورای شهر تهران است. اجرای این مدل می‌تواند به عنوان پلی برای نقش‌آفرینی پررنگ‌تر احزاب در انتخابات آینده، بویژه انتخابات مجلس شورای اسلامی عمل کند.» این سخنان نویدبخش روزهای تازه‌ای برای عرصه سیاست ایران است، روزهایی که در آن صدای همه گروه‌ها و جریان‌های سیاسی شنیده خواهد شدلیست های انتخاباتی به میزان کسب رأی از مردم در نهاهای انتخاباتی سهم خواهند داشت.

نظام تناسبی چیست و چرا اهمیت دارد؟
برای درک اهمیت این تحول باید تفاوت نظام تناسبی با نظام اکثریتی را به‌خوبی شناخت. تاکنون انتخابات شوراها و مجلس بر اساس نظام اکثریتی برگزار می‌شد؛ نظامی که در آن هر رأی‌دهنده به تعدادی از نامزدها رأی می‌دهد و کسانی که بیشترین رأی را کسب کنند، تمام کرسی‌ها را از آن خود می‌کنند. این شیوه اگرچه ساده و قابل فهم است اما گاهی به معنای نادیده گرفتن آرای بخش بزرگی از مردم است. تصور کنید در انتخاباتی، فهرست یک جریان سیاسی ۵۸ درصد آرا را کسب کند و فهرست جریان سیاسی رقیب حائز ۳۶ درصد آرا شود. در نظام اکثریتی، تمام کرسی‌ها به فهرست اول تعلق می‌گیرد و آرای ۳۶ درصد دیگر عملاً بی‌اثر می‌ماند. این وضعیت باعث می‌شود بخش بزرگی از جامعه احساس کند صدایشان شنیده نمی‌شود و انگیزه مشارکت کاهش یابد. اما در نظام تناسبی، کرسی‌ها بر اساس نسبت آرای هر فهرست تقسیم می‌شود. به این معنا که فهرست اول ۵۸ درصد کرسی‌ها را بدست می‌آورد و فهرست رقیبش با وجود آرای کمتر می‌تواند سهمی متناسب با رأی 36 درصدی خود از کرسی‌ها داشته باشد. این نظام انتخاباتی است که صدای اقلیت‌های سیاسی را نیز به رسمیت می‌شناسد و باعث می‌شود هیچ رأیی بی‌اثر نماند.

مسیر پرپیچ‌وخم تصویب قانون تناسبی
ایده تناسبی شدن انتخابات سال‌هاست که در مجلس شورای اسلامی مطرح بوده است. در دوره‌های دهم، یازدهم و دوازدهم مجلس، طرح‌های متعددی برای اصلاح قانون انتخابات با محوریت نظام تناسبی به تصویب رسید، اما هر بار در مراحل نهایی با ایراداتی از سوی شورای نگهبان یا مجمع تشخیص مصلحت نظام مواجه و متوقف می‌شد؛ توقف‌هایی که نشان‌دهنده حساسیت و پیچیدگی موضوع بود.
سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و بررسی‌های دقیق در اسفندماه سال گذشته مجلس شورای اسلامی با اعمال اصلاحات لازم، قانون انتخابات تناسبی شوراها را تصویب کرد. این قانون با هدف افزایش شفافیت، عدالت و مشارکت در فرآیند انتخابات گامی بلند به سوی تقویت دموکراسی در کشور محسوب می‌شود. بر اساس قانون جدید هر نامزد پس از تأیید صلاحیت می‌تواند به صورت مستقل یا به عنوان عضو یک فهرست انتخاباتی وارد رقابت شود. فهرست‌ها باید به طور رسمی ثبت شوند و هر نامزد فقط می‌تواند در یک فهرست حضور داشته باشد. این شفافیت در ثبت فهرست‌ها از بروز ابهامات و تخلفات احتمالی جلوگیری می‌کند. در روز رأی‌گیری مردم می‌توانند به یک فهرست کامل یا به تعدادی نامزد منفرد (تا سقف کرسی‌های حوزه انتخابیه) رأی دهند. اگر رأی‌دهنده همزمان به یک فهرست و نامزدهای منفرد رأی دهد، تنها اولین انتخاب وی شمارش خواهد شد. این قاعده به منظور جلوگیری از دوگانگی در رأی‌دهی و حفظ انسجام نتایج وضع شده است. در شمارش آرا، مجموع آرای هر نامزد از آرای فردی و آرای فهرست جمع می‌شود و سهم هر فهرست و نامزدهای منفرد از کل آرا محاسبه می‌گردد. سپس تعداد کرسی‌ها به تناسب آرای کسب شده تقسیم می‌شود و کرسی‌های باقیمانده به فهرست یا نامزدهایی که سهم بیشتری دارند، تعلق می‌گیرد. در صورت تساوی آرا، قرعه‌کشی تعیین‌کننده خواهد بود؛ روشی که در بسیاری از نظام‌های انتخاباتی جهان مرسوم است.
 
اهمیت نظام تناسبی برای کلانشهرها
در شهرهای بزرگ و پرجمعیتی مانند تهران، نظام اکثریتی باعث می‌شود یک جریان سیاسی تمام کرسی‌ها را تصاحب کند و آرای میلیون‌ها نفر از دیگر جریان‌ها بی‌اثر بماند. این وضعیت نه تنها عدالت انتخاباتی را زیر سؤال می‌برد، بلکه انگیزه مشارکت مردم را نیز کاهش می‌دهد و جریان‌های کوچک‌تر یا نوظهور را از رقابت حذف می‌کند. نظام تناسبی با توزیع عادلانه‌تر کرسی‌ها، مشارکت را افزایش داده و به ظهور جریان‌های تازه‌نفس سیاسی کمک می‌کند. این نظام، فضای سیاسی را بازتر و رقابتی‌تر می‌سازد و باعث می‌شود نمایندگان واقعی‌تری از تنوع آرای مردم در شوراها حضور داشته باشند. تجربه کشورهای اروپایی در استفاده از نظام تناسبی خود گواهی بر موفقیت این مدل در افزایش مشارکت و تنوع سیاسی است. امروز، ۲۱ کشور از ۲۸ کشور اروپای غربی از نظام تناسبی استفاده می‌کنند و این مدل بارها اثبات کرده است که می‌تواند انتخابات را رقابتی‌تر، عادلانه‌تر و شفاف‌تر کند. البته شرط اصلی موفقیت این مدل، فعالیت واقعی و سالم احزاب و گروه‌های سیاسی است.

چشم‌انداز آینده و نقش دولت
در تحقق عدالت انتخاباتی
اجرای انتخابات تناسبی در شورای شهر تهران، نه فقط یک تغییر فنی، بلکه گامی به سوی شفافیت، عدالت و افزایش مشارکت سیاسی است. اگر این مدل به درستی اجرا شود، می‌تواند الگویی برای انتخابات مجلس و دیگر نهادهای انتخابی کشور باشد؛ الگویی که رأی هیچ شهروندی را بی‌اثر نمی‌گذارد و راه را برای حضور جریان‌های متنوع‌تر در عرصه سیاست هموار می‌کند. زیرا در نظام انتخابات تناسبی، برخلاف نظام‌های اکثریتی، کرسی‌های نمایندگی بر اساس نسبت آرای هر حزب یا فهرست به کل آرا توزیع می‌شود. این امر انتخابات را رقابتی‌تر و احزاب و گروه‌های سیاسی مختلف را فعال‌تر می‌کند. در نتیجه این تحول نه تنها یک تغییر در سازوکار انتخاباتی است، بلکه نمادی از بلوغ سیاسی جامعه و گامی مهم به سوی دموکراسی است. روزی که صدای همه مردم شنیده شود و هیچ رأیی بی‌اثر نماند، روزی است که سیاست ایران به سمت شفافیت، عدالت و مشارکت گسترده‌تر حرکت خواهد کرد.

یادداشت

انتخابات تناسبی؛ عبور از «همه یا هیچ»

علیرضا خجسته‌پور
قائم مقام جامعه اسلامی مهندسین

محصول نهایی نظام انتخاباتی کشور در انتخابات مجلس شورای اسلامی و انتخابات شوراها، بویژه در کلانشهرها که کانون رقابت جریان‌های سیاسی مورد اقبال طیف‌ها و سلایق مختلف مردم است، تا پیش از این قانون، از الگوی «همه یا هیچ» پیروی می‌کرد. به همین دلیل شاهد هستیم30 کرسی تهران در دوره دوازدهم مجلس و نیز 21 کرسی شورای اسلامی شهر تهران به طور کامل، در اختیار یک جریان سیاسی قرار گرفته و به نماینده طیف دیگری از سلایق مردم تهران حتی یک کرسی هم نرسیده است. این امر در گذشته براساس همین الگو، اما به صورت کاملاً عکس بود.
بر این اساس، برگزاری تناسبی انتخابات دوره هفتم شوراها گامی مهم برای برطرف کردن این نقص و اقدامی برای نقش دادن و ارزش‌گذاری به سلایق مختلف مردم است. به این معنی که در چنین انتخاباتی، یک یک افرادی که با شرکت در انتخابات، اعتماد خود به نظام سیاسی و تمایل به ایفای نقش در آن را نشان می‌دهند، می‌توانند اطمینان داشته باشند که جریان مورد حمایت یا نزدیک به سلیقه‌شان دست کم درصدی از کرسی‌های تصمیم‌‌گیری را در اختیار خواهد داشت و در تصمیم گیری‌ها اثرگذار خواهند بود. تغییری که تالی آن تقویت انگیزه جریان‌های سیاسی و افزایش مشارکت انتخاباتی مردم است.
بر این اساس برگزاری انتخابات شوراهای شهر به شیوه تناسبی را باید فرصت مغتنم نظام سیاسی برای تمرین این شیوه از انتخابات ارزیابی کرد. تمرین در انتخاباتی با حساسیت نسبتاً کمتر که می‌تواند مقدمه و بسترساز تناسبی شدن انتخابات مجلس شورای اسلامی نیز باشد. زیرا در نهایت، فارغ از دسته‌بندی‌ها و رقابت‌های سیاسی، امکان انتخاب مردم و حضور سلایق مختلف جامعه در نهادهای تصمیم‌گیر را فراهم و در نهایت عمق مردم سالاری دینی نظام جمهوری اسلامی ایران را تقویت کند.

یادداشت

فرصتی برای حضور اقلیت در قدرت

حسین نورانی‌نژاد
قائم‌مقام دبیرکل حزب اتحاد ملت

قانون تناسبی شدن انتخابات حداقل دو فایده مهم دارد؛ اول اینکه به احزاب و تشکل‌های سیاسی امکان می‌دهد تا هم در انتخابات و هم در نهادهای انتخابی نقش بیشتری ایفا کنند. از پیامدهای مهم این تغییر باید به پاسخگوتر کردن منتخبان، فعال‌تر شدن تشکل‌ها و در نهایت تحقق نوعی توسعه سیاسی اشاره کرد. فایده دومی که انتخابات تناسبی دارد سهیم کردن اقلیت‌ها در قدرت است، زیرا هر گروه و تشکل می‌تواند به اتکای حمایت مردمی و به نسبت رأیی که به دست می‌آورد در تصمیم‌سازی‌ها مشارکت داشته باشد. البته حذف نشدن اقلیت‌های مختلف و مشارکت آنان در فرآیندهای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری یک شرط مقدماتی لازم دارد؛ آن اینکه جریان‌های سیاسی مختلف تعریف شده در چهارچوب نظام سیاسی حتی اگر در اقلیت باشند، بتوانند با نامزدی در انتخابات وارد شوند. البته جزئیات قانون جدیدی که برای انتخابات شوراها نگاشته شده و قرار است به اجرا گذاشته شود، بحث‌ها و پیچیدگی‌های متعددی دارد. از جمله آنکه به دلیل پیش‌بینی امکان حضور در انتخابات، هم در قالب فهرست و هم به‌صورت منفرد و مستقل ممکن است شهروندان و حتی فعالان سیاسی دچار مقداری سردرگمی شوند و به همین دلیل لازم است این شیوه از انتخابات به نحو گسترده‌تری برای جامعه تبیین شود. در نهایت باید گفت اگرچه ترجیح اغلب فعالان سیاسی تسری این شیوه به انتخابات مجلس شورای اسلامی نیز هست و شاید بهتر بود که در انتخابات مجلس شروع می‌شد، اما آغاز آن از انتخابات شوراها با این امیدواری همراه است که نقاط ضعف قانون در مرحله اجرا مشخص و برطرف شود تا در ادامه راه بتوان به سمت هرچه حزبی‌تر شدن انتخابات حرکت کرد، زیرا انتخابات تناسبی بر اهمیت فهرست‌ها خواهد افزود و نقش احزاب را تقویت خواهد کرد. بر این اساس در مجموع اقدام مثبت و قابل دفاعی است و امید است نتایج مثبتی هم داشته باشد.