الهام یوسفی
روزنامه نگار

امروز چطور می‌توانیم امام(ره) را به نسل جدید معرفی و درباره چه ویژگی‌هایی از امام(ره) بیشتر صحبت کنیم؟
نعمت وجود حضرت امام خمینی(ره) برای ملت ایران و نسل حاضر، نعمتی بس عظیم و بی‌بدیل است که هرگز قادر نخواهیم بود حق آن را به طور کامل ادا کنیم. امام خمینی(ره) بی‌تردید یکی از اسطوره‌های بی‌همتای قرن معاصر بود و اکنون که سی و شش سال از رحلت ایشان می‌گذرد، همچنان سخنان، حساسیت‌ها و راه ایشان در گوش مردم دنیا طنین‌انداز است. بسیاری از ملت‌های جهان، امام را به عنوان شخصیتی اسطوره‌ای می‌شناسند که توانست تحولی بنیادین در روند حکومت‌ها و اندیشه سیاسی جهان ایجاد کند. هرچند آثار انقلاب اسلامی در ابعاد مختلف پراکنده و گسترده شده است، اما ویژگی‌ها و خصوصیات شخصیتی حضرت امام، کمتر در تاریخ تکرار شده و شایسته توجهی ویژه است.
اگر به زندگی پیامبر اعظم(ص) بنگریم، می‌بینیم که ایشان ده سال در مکه حضور داشتند اما در آنجا دولت اسلامی تشکیل ندادند، بلکه هدف اصلی‌شان ایجاد امت اسلامی در میان عرب‌های بدوی و بی‌سواد بود. پس از هجرت پیامبر به مدینه، اولین پایه‌های حکومت اسلامی با ساخت مسجد قبا و وقایع مرتبط با آن گذاشته شد. این سیر تاریخی، شباهت قابل توجهی با نهضت حضرت امام خمینی(ره) دارد. ایشان از سال ۱۳۴۲ انقلاب را آغاز کردند، در حالی که تئوری ولایت فقیه را پیش‌تر و از سال ۱۳۲۵ در کتاب «کشف‌الاسرار» مطرح کرده بودند. با این حال، از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۸، امام خمینی(ره) عمده تلاش خود را صرف ایجاد و تربیت امت اسلامی کرد.
در آن دوران، بسیاری از جوانان یا حتی کمتر از پنج درصد جمعیت، نهضت امام و اهداف آن را به درستی درک نکرده بودند. تنها گروهی اندک از یاران وفادار، پیام امام را درک و با تحمل سختی‌هایی چون زندان و تبعید، ایشان را همراهی کردند. راهپیمایی‌ها و حضور میلیونی مردم در حمایت از امام، عمدتاً در دو سال پایانی منتهی به پیروزی انقلاب شکل گرفت. پیش از آن، یاران امام محدود به دانشجویان مبارز و طلاب حوزه‌های علمیه بودند و اکثریت مردم عادی از روند نهضت اطلاع‌ زیادی نداشتند. جامعه سنتی ایران در آن زمان، دین را صرفاً امری فردی و شخصی میان انسان و خدا می‌دانست و باور نداشت که دین می‌تواند در امور دنیوی و سیاسی نقشی ایفا کند.
امام خمینی(ره) در بیانات خود بارها تأکید داشتند که «در اسلام هیچ حکم غیرسیاسی وجود ندارد و اسلام سراسر سیاست است.» این دیدگاه، همان اندیشه‌ای بود که پیش‌تر شهید مدرس بیان کرده بود: «دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست.» این اندیشه، با مخالفت برخی از بزرگان حوزه و نخبگان آن زمان مواجه شد.  بسیاری از شخصیت‌ها، فکر می‌کردند خیلی متدین هستند، اما از ورود اسلام به مسائل سیاسی پرهیز داشتند. با وجود این مخالفت‌ها، امام خمینی(ره) با استقامت و دوراندیشی، مسیر تکوین امت اسلامی را پی‌ریزی کردند و در سال ۱۳۵۷، انقلاب اسلامی به ثمر نشست.
حتی نزدیک‌ترین یاران امام در بزنگاه‌های حساس، از قاطعیت و تصمیمات ایشان شگفت‌زده می‌شدند. به عنوان نمونه، در روزهای پایانی حکومت پهلوی، زمانی که دولت بختیار حکومت نظامی را از ساعت ۳ بعدازظهر اعلام کرد، امام خمینی(ره) با قاطعیت اعلام کردند که این حکومت غیرقانونی است و مردم باید به خیابان‌ها بیایند. در حالی که برخی از اطرافیان نگران جان مردم و وقوع حمام خون بودند، امام خمینی(ره) با ایستادگی و صلابت، مردم را به حضور در صحنه دعوت کردند و این ایستادگی، به پیروزی انقلاب انجامید.
از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷، امام خمینی(ره) عمده وقت خود را صرف ساختن امت اسلامی کرد و پس از پیروزی انقلاب، از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷، به طراحی و تأسیس دولت اسلامی پرداختند. نوآوری‌های ایشان در تأسیس دولت، بی‌سابقه بود. در حالی که رهبران بسیاری از انقلاب‌های جهان، پس از پیروزی، بدون رجوع به رأی مردم، خود را مشروع می‌دانستند، امام خمینی(ره) بلافاصله پس از پیروزی انقلاب، اولین اقدام حکومتی خود را برگزاری رفراندوم و پرسش از مردم درباره نوع حکومت قرار دادند. حتی نزدیک‌ترین یاران ایشان معتقد بودند که ضرورتی به رجوع دوباره به رأی مردم نیست، اما امام خمینی(ره) تأکید کردند باید مردم خودشان نوع حکومت را انتخاب کنند. در نتیجه، با مشارکت گسترده مردم، بیش از ۹۸ درصد به جمهوری اسلامی رأی مثبت دادند.
بنابراین امام خمینی(ره) نه تنها در تأسیس حکومت، بلکه در تدوین قانون اساسی و برگزاری انتخابات‌های مختلف، همواره رأی و اراده مردم را اصل قرار دادند. در طول 46 سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از ۴۰ انتخابات سراسری در کشور برگزار شده است؛ از تعیین نوع حکومت و تصویب قانون اساسی گرفته تا انتخابات خبرگان، ریاست جمهوری، شوراها و مجلس شورای اسلامی. حتی در نگارش قانون اساسی، امام خمینی(ره) بر نقش و رأی مردم تأکید داشتند و این اصل را در ساختار نظام جمهوری اسلامی نهادینه کردند.
در نهایت، شاید بتوان گفت یکی از رویکردهای مغفول‌مانده امام خمینی(ره) در مدیریت کشور، تأکید بی‌بدیل ایشان بر نقش مردم و ضرورت مشارکت عمومی در همه ارکان حکومت است؛ رویکردی که باید همواره سرلوحه مسئولان و مدیران کشور قرار گیرد تا راه امام و اهداف والای انقلاب اسلامی تداوم یابد.
 
انتخابات در جمهوری اسلامی همواره  با مشارکت گسترده مردم پای صندوق رأی برگزار می‌شد. در چند دوره اخیر اما سطح مشارکت افت کرده است. ناظر به تأکیدات امام (ره) به حضور مردم،  چگونه باید سطح مشارکت در انتخابات را ارتقا داد؟
در سال ۱۳۹۷، مقام معظم رهبری بیانیه‌ای مهم و جامع به نام «بیانیه گام دوم انقلاب» صادر کردند که در آن به این موضوع پرداخته شده است. ایشان در این بیانیه تأکید کردند که برخی از دستاوردهای انقلاب مانند مشارکت سیاسی، آزادی، استقلال نظام و وحدت ملی، ابدی و برگشت‌ناپذیر هستند و باید حفظ شوند. اما در عین حال، به فاصله‌ای که بین آرمان‌های انقلاب و واقعیت‌های موجود جامعه ایجاد شده، اشاره کردند و از نسل جوان خواستند که در چهل سال دوم انقلاب، این فاصله را پر کنند و اصلاحات لازم را انجام دهند.
این بیانیه به ما یادآوری می‌کند که حفظ دستاوردهای انقلاب بدون اصلاحات و بازنگری در ساختارها و سیاست‌ها ممکن نیست. بنابراین، اگر امروز شاهد کاهش مشارکت هستیم، بخشی از آن به مشکلات ساختاری، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی برمی‌گردد که نیازمند اصلاح و بازسازی است.
یکی از مهم‌ترین موانع افزایش مشارکت و تحقق مردم‌سالاری، مشکلات ساختاری در نظام حکومتی و قانون اساسی است. اصل ۱۷۷ قانون اساسی که به عنوان اصل ترمیمی شناخته می‌شود، این امکان را فراهم کرده که برخی اصول قانون اساسی، بجز اصول مربوط به جمهوریت و اسلامیت نظام، بازنگری و اصلاح شوند. این ظرفیت تاکنون به اندازه کافی مورد استفاده قرار نگرفته است.
برای مثال، ساختار مجلس شورای اسلامی که بر اساس حوزه‌های انتخابیه منطقه‌ای شکل گرفته، در حالی که تصمیمات آن ماهیتی ملی دارند، باعث بروز مشکلاتی در نمایندگی واقعی مردم شده است. در بسیاری از کشورهای دموکراتیک، دو مجلس وجود دارد که تعادل و کارآمدی بیشتری در فرآیند قانونگذاری ایجاد می‌کند. بازنگری در این ساختار می‌تواند به بهبود کیفیت تصمیم‌گیری‌ها و افزایش اعتماد مردم کمک کند.
بنابراین علاوه بر اصلاحات ساختاری، اصلاح در حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نیز ضروری است. مردم باید احساس کنند صدای آنها شنیده می‌شود و مشارکت‌شان تأثیرگذار است. شفافیت در فرآیندهای انتخاباتی، پاسخگویی مسئولان، ایجاد فضای آزاد سیاسی و ارتقای سطح رفاه اقتصادی، از جمله مواردی هستند که می‌توانند به افزایش مشارکت کمک کنند.
در نهایت، باید پذیرفت که جمهوری اسلامی ایران امروز در شرایطی قرار دارد که نمی‌تواند با ساختارها و روش‌های گذشته به مسیر خود ادامه دهد. همان‌طور که مقام معظم رهبری فرموده‌اند، ما باید از جمهوری اول به جمهوری دوم حرکت کنیم؛ جمهوری‌ای که پاسخگوی نیازهای امروز جامعه باشد و بتواند آرمان‌های انقلاب را به واقعیت تبدیل کند.
 
امام خمینی(ره) همیشه بر وحدت تأکید می‌کردند به نظر شما مبنای وحدت از نظر امام چیست؟
امام خمینی(ره) همواره بر اهمیت وحدت ملی تأکید داشتند، اما باید روشن کنیم که مبنای این وحدت چه بوده است. آیا وحدت صرفاً برای حفظ ارکان نظام است یا مصالح و منافع مردم در اولویت قرار دارد؟ در این زمینه برداشت‌های متفاوت و گاه افراطی وجود دارد که نیازمند تبیین دقیق است. برخی وحدت را به معنای یک‌صدایی و هم‌رأیی کامل تفسیر می‌کنند، اما واقعیت این است که وحدت به معنای پذیرش تنوع و تفاوت‌ها در چهارچوب منافع مشترک است.
برای درک بهتر این موضوع می‌توان از مثال تیم‌های ورزشی استفاده کرد؛ در یک تیم فوتبال، بازیکنانی از شهرهای مختلفی وجود دارد، اما زمانی که تیم ملی به میدان می‌رود، همه یکدل و متحد از آن حمایت می‌کنند. این نشان می‌دهد که وجود رقابت و تنوع در سطح باشگاهی یا حزبی، مانع وحدت ملی نیست بلکه آن را تقویت می‌کند. بنابراین، وحدت به معنای حذف تفاوت‌ها نیست بلکه پذیرش و احترام به آنها در چهارچوب منافع مشترک است.
در مورد تحزب نیز باید گفت که وجود احزاب و جریان‌های سیاسی یکی از ملزومات اساسی نظام‌های مبتنی بر رأی مردم است و هیچ‌گاه مخالف وحدت ملی نیست. امام خمینی(ره) نیز این موضوع را پذیرفته و جامعه روحانیت مبارز و دیگر جریان‌های سیاسی را به عنوان بخشی از فرزندان انقلاب به رسمیت شناخته‌اند. رقابت‌های سیاسی سالم و سازنده باعث رشد و پویایی نظام می‌شود و فضای سیاسی کشور را غنی‌تر می‌کند.
بنابراین، تحزب نه تنها مخالف وحدت نیست بلکه یکی از پایه‌های اصلی دموکراسی و مشارکت سیاسی است. هرچه فضای رقابت و حضور احزاب گسترده‌تر باشد، امکان بیان دیدگاه‌های مختلف و تحقق حقوق مردم بیشتر خواهد بود. وحدت واقعی زمانی محقق می‌شود که همه اقشار جامعه با احترام به تفاوت‌ها و در چهارچوب منافع ملی، در کنار هم قرار گیرند و به جای حذف دیگری، به رشد و توسعه کشور بیندیشند.
درواقع رعایت اصل مورد تأکید امام یعنی مشارکت مردم، نیازمند ایجاد بسترهای مناسب برای حضور فعال و مؤثر آنان است و این امر با اصلاحات ساختاری و فرهنگی میسر می‌شود. همچنین، وحدت از نظر امام بر پایه احترام به تنوع و رقابت سالم سیاسی استوار است و تحزب نه تنها مانع وحدت نیست بلکه به تقویت آن کمک می‌کند. برای پیشرفت و توسعه کشور، باید این دو اصل مهم را به عنوان راهنمای عمل در نظر گرفت و در مسیر تحقق آنها گام برداشت.