طه‌حسین فراهانی
روزنامه‌نگار

 
در سال‌های اخیر، ادبیات مهاجرت و هویت به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های داستان‌نویسی جهان تبدیل شده است؛ آثاری که نه تنها قصه‌های شخصی را روایت می‌کنند، بلکه به بازتاب تنش‌ها، تضادها و پیچیدگی‌های فرهنگی و اجتماعی جوامع مهاجر می‌پردازند. رمان «مرثیه‌های سرزمین مادری» نوشته ایاد اختر، نمایشنامه‌نویس و داستان‌نویس آمریکایی ـ پاکستانی، یکی از برجسته‌ترین آثار این ژانر است که با ترجمه دقیق و روان نوشین طیبی توسط انتشارات نیلوفر  به فارسی منتشر شده است. «مرثیه‌های سرزمین مادری» نه تنها روایت زندگی یک خانواده مهاجر پاکستانی در آمریکا است، بلکه تلاشی هوشمندانه برای بررسی هویت، تعلق و تجربه زیسته مسلمانان آمریکایی پس از حادثه ۱۱ سپتامبر به شمار می‌رود. اختر با استفاده از نثری درهم‌آمیخته از خاطره، مقاله و داستان، تصویری چندوجهی از زندگی مهاجران و چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی پیش روی آنها ترسیم می‌کند.
ایاد اختر، فرزند مهاجران پاکستانی که در دهه ۱۹۷۰ در استتن آیلند آمریکا به دنیا آمده، نویسنده‌ای است که دغدغه‌های هویتی و فرهنگی را از درون تجربه زیسته خود استخراج می‌کند. پدر و مادر اختر پزشکان متولد پاکستان بودند که در دهه ۱۹۶۰ به آمریکا مهاجرت کردند؛ خانواده‌ای که میان دو فرهنگ و دو هویت در نوسان است. پدر، نماد باور به «رویای آمریکایی» و فرصت‌های بی‌پایان آمریکاست، در حالی که مادر در سکوت و دلتنگی برای سرزمین مادری‌اش باقی می‌ماند. اختلاف میان این دو نسل، به ویژه در مواجهه با فرهنگ غالب آمریکایی، یکی از بن‌مایه‌های اصلی رمان است. خود اختر در بخشی از کتاب می‌گوید: «اگرچه به هیچ وجه احساس دیگری بودن نمی‌کردم، اما به طور واضح تنها دیگری به نظر می‌رسیدم، حداقل برای خودم.» این احساس «دیگری» بودن و کشمکش با هویت دوگانه، نقطه مرکزی تمام آثار اختر است.
یکی از ویژگی‌های برجسته این رمان، ساختار و نثر آن است. کتاب به شکلی تلفیقی نوشته شده است؛ مجموعه‌ای از مقالات، خاطرات و روایت‌های داستانی که واقعیت و تخیل را در هم می‌آمیزد. این سبک، که در عین حال صمیمی و فلسفی است، به خواننده اجازه می‌دهد از چند زاویه به موضوعات پیچیده‌ای چون هویت، تعلق و تجربه مهاجرت نگاه کند. نثر اختر ساده اما پرمعناست، جایی که کلمات به آرامی و با دقت گزیده شده‌اند تا بار فرهنگی و عاطفی موضوع را به بهترین شکل منتقل کنند. روایت‌ها گاه با طنز و طعنه همراه می‌شوند و گاه به عمق درد و ناامیدی می‌رسند؛ تناقضاتی که در خود زندگی مهاجران نیز وجود دارد. به‌خصوص زمانی که اختر به وضعیت پس از ۱۱ سپتامبر می‌پردازد، زبان او به شدت بار احساسی می‌گیرد و تنش‌های فرهنگی و سیاسی را به تصویر می‌کشد. او نشان می‌دهد چگونه مسلمانان مهاجر آمریکا در دوران پس از این واقعه، علاوه بر چالش‌های پیشین، تحت فشارهای جدید و ظالمانه قرار گرفته‌اند.
«مرثیه‌های سرزمین مادری» به شکلی ژرف و چندلایه به موضوعاتی می‌پردازد که همواره دغدغه نسل‌های مهاجر بوده است؛ هویت، تعلق، تفاوت فرهنگی و نقد ساختارهای اقتصادی و سیاسی. اختر در روایت خود تلاش می‌کند معنا و ارزش «آمریکایی بودن» را از دیدگاه مهاجران و به ویژه مسلمانان مورد کاوش قرار دهد. تنش میان ارزش‌های آمریکایی و میراث فرهنگی خانواده، تضاد میان نسل‌ها  و نقش هنر به عنوان ابزاری برای بیان غیرمستقیم افکار و اعتراضات، از جمله موضوعات برجسته کتاب است. در رمان می‌خوانیم که چگونه هنر می‌تواند به نوعی فریب و نیرنگ تبدیل شود که نویسنده از طریق آن به بیان دغدغه‌های خود می‌پردازد.
 
 آینه واقعی زندگی مهاجران
نکته مهم دیگر، نقد اقتصاد سرمایه‌داری آمریکایی و تأثیرات مخرب آن بر زندگی مردم است. اختر از شکاف طبقاتی، سلطه پول و بدهی و کاهش فرصت‌ها برای اقشار ضعیف می‌گوید؛ تصویری تلخ و واقعی که در تضاد با رویای آمریکایی است. این نقد سیاسی و اجتماعی، رمان را به اثری فراتر از داستان خانوادگی تبدیل می‌کند و آن را در زمره آثار مهمی قرار می‌دهد که جامعه آمریکا را از درون به چالش می‌کشند. در دانشگاه‌های معتبر آمریکا و اروپا، این رمان به عنوان یکی از متون مرجع در حوزه مطالعات مهاجرت، هویت فرهنگی و ادبیات معاصر به کار گرفته می‌شود. پژوهشگران بر این نکته تأکید دارند که «مرثیه‌های سرزمین مادری» با توجه به ترکیب سبک روایی و محتوای سیاسی، «چشم‌اندازی چندبعدی و انسانی به تجربه مهاجرت» ارائه می‌کند. همچنین، جامعه مهاجران مسلمان آمریکا، به ویژه نسل دوم و سوم مهاجران، این کتاب را به عنوان یک «آینه واقعی» از زندگی خود می‌شناسند. این اثر به بسیاری کمک کرده است تا احساسات پیچیده و تجربه‌های دوگانگی هویتی خود را بهتر درک کنند و در گفت‌وگوهای فرهنگی و اجتماعی مشارکت فعال‌تری داشته باشند.
ترجمه «مرثیه‌های سرزمین مادری» یکی از نقاط قوت انتشار فارسی این کتاب است. مترجم با مهارت توانسته است زبان و لحن خاص نویسنده را حفظ کرده و در عین حال به شیوه‌ای روان و خواندنی به فارسی منتقل کند. انتشارات نیلوفر با سابقه‌ای طولانی در نشر ادبیات ترجمه، بار دیگر نشان داده در انتخاب آثار متفکرانه و برجسته خارجی پیشگام است. این انتشارات با فراهم آوردن متون متنوع از نویسندگان معاصر جهان، نقش مهمی در آشنایی مخاطبان فارسی‌زبان با مباحث جهانی و جریان‌های نوین ادبی ایفا می‌کند. ترجمه این رمان، با ظرافت و دقت، توانسته فضای کتاب را به خوبی منتقل کند و به خواننده ایرانی امکان دهد تا با دغدغه‌ها و احساسات نویسنده و شخصیت‌های داستان به خوبی ارتباط برقرار کند. این رمان در چهارچوب آثار مهاجرتی معاصر، جایگاهی ویژه دارد چرا که علاوه بر روایت تجربیات فردی، به نقد سیستماتیک مسائل سیاسی و اقتصادی نیز می‌پردازد. «مرثیه‌های سرزمین مادری» اثر ایاد اختر، با نثری عمیق و متفکرانه، داستانی شخصی و در عین حال اجتماعی را روایت می‌کند که به موضوعاتی همچون هویت، تعلق، مهاجرت و نقد سرمایه‌داری آمریکا می‌پردازد. این کتاب فرصتی است تا مخاطبان فارسی‌زبان با تجربه زیسته مهاجران مسلمان آمریکایی در دهه‌های اخیر آشنا شوند و از زاویه‌ای نوین به مفهوم «آمریکایی بودن» بنگرند. خواندن «مرثیه‌های سرزمین مادری» به همه کسانی که به مباحث هویتی، مهاجرت و نقدهای اجتماعی و فرهنگی علاقه‌مندند توصیه می‌شود؛ کتابی که در آن هم صدای شخصی و هم صدای جامعه، به شکلی هنرمندانه و تأمل‌برانگیز با هم تلفیق شده‌اند.

مورد استقبال منتقدان

مقایسه «مرثیه‌های سرزمین مادری» ایاد اختر با دیگر آثار مشابه، نشان می‌دهد این کتاب علاوه بر وجوه شخصی، روایتی جامعه‌شناسانه و انتقادی نیز ارائه می‌دهد که کمتر در این نوع آثار دیده می‌شود. رمان «مرثیه‌های سرزمین مادری» پس از انتشار، با استقبال گسترده‌ای از سوی منتقدان و خوانندگان روبه‌رو شد و توجه بسیاری از چهره‌های برجسته فرهنگی و سیاسی را نیز به خود جلب کرد. از جمله مهم‌ترین واکنش‌ها، نظر باراک اوباما، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا بود که این کتاب را «یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آثار ادبی معاصر درباره مهاجرت و هویت در آمریکا» توصیف کرد. اوباما در سخنان خود تأکید داشت که ایاد اختر با این رمان «صدای کسانی را به گوش می‌رساند که معمولاً در روایت رسمی تاریخ گم شده‌اند» و این اثر را «تلاشی شجاعانه برای فهم پیچیدگی‌های زندگی مهاجران در آمریکای امروز» خواند. مجلات معتبر ادبی و فرهنگی، مانند نیویورکر و کیرکوس ریویو، رمان «مرثیه‌های سرزمین مادری» را نمونه‌ای برجسته از ادبیات مهاجرت معرفی کرده‌اند که «با نثری صمیمی و بی‌پیرایه، پیوندهای عمیق میان تاریخ شخصی و سیاست عمومی را به تصویر می‌کشد». منتقدان بویژه به توانایی اختر در بازسازی فضای پس از 11 سپتامبر و پیامدهای آن برای مسلمانان آمریکایی اشاره کرده‌اند. گاردین این کتاب را «آینه‌ای که تصویر جامعه‌ای متنوع، در حال تغییر و پرتنش را به رخ می‌کشد» توصیف کرده است. در بسیاری از نقدها، تأکید بر این نکته بود که «مرثیه‌های سرزمین مادری» نه تنها یک رمان مهاجرتی، بلکه یک مطالعه اجتماعی ـ سیاسی است که پیچیدگی‌های نظام سرمایه‌داری، سیاست هویتی و زندگی روزمره را به صورت درهم تنیده ارائه می‌دهد.
«مرثیه‌های سرزمین مادری» به دلیل نوآوری‌های روایی و پرداخت دقیق به جزئیات فرهنگی، الهام‌بخش نویسندگان نسل جدید شده است. بسیاری از نویسندگان مهاجر آمریکایی، این اثر را نقطه عطفی در شکل‌دهی به هویت ادبی خود می‌دانند و بر این باورند که ایاد اختر «با شجاعت تمام تابوهای اجتماعی را به چالش کشیده و فضایی برای روایت‌های متفاوت ایجاد کرده است.» نقدهای ادبی همچنین به توانایی اختر در ایجاد تعادل میان روایت شخصی و تحلیل سیاسی اشاره می‌کنند که موجب شده است این کتاب همزمان برای خوانندگان عام و مخاطبان تخصصی، جذاب باشد.