علی عوض خواه- روزنامه نگار/  حماسه آزادسازی خرمشهر در سوم خرداد ۱۳۶۱، نقطه عطفی در تاریخ دفاع مقدس است. پس از ۵۷۸ روز اشغال از سوی نیروهای ارتش بعث، رزمندگان ایران با اجرای عملیات بیت‌المقدس، این شهر استراتژیک را آزاد کردند. این پیروزی غرورآفرین، نمادی از مقاومت، ایثار و وحدت ملی ایرانیان شد و روحیه دشمن را برای ادامه جنگ بشدت تضعیف کرد.
در چهل و سومین سالگرد این فتح عظیم، با محسن رشید و محمد درودیان، دو پژوهشگر برجسته تاریخ دفاع مقدس گفت‌و‌گو کردیم.

نگین عملیات‌های دوره آزادسازی

محسن رشید
پژوهشگر تاریخ دفاع مقدس

این گزاره که عملیات آزادسازی خرمشهر، اولین همکاری مشترک سپاه و ارتش بود، ‌ صحیح است؟
برخلاف باور رایج که همکاری ارتش و سپاه تا پیش از عملیات بیت‌المقدس (1361) وجود نداشت، این همکاری از همان ابتدای جنگ ایران و عراق (1359) آغاز شده بود. با این حال در دوره فرماندهی کل قوای بنی‌صدر، این همکاری با چالش‌هایی مواجه بود که پس از عزل وی در خرداد 1360، این چالش برطرف شد. بنی‌صدر هم در اواخر دوره فرماندهی خود به اهمیت همکاری ارتش و سپاه پی برد و اقداماتی در این راستا انجام داد. کما اینکه یکی از اولین نمونه‌های همکاری ارتش و سپاه در عملیات هویزه (دی 1359) رخ داد. در این عملیات، بنی‌صدر از مرحوم داوود کریمی - از فرماندهان سپاه که مخالف وی بود -  دو گردان نیرو با توان محدود درخواست کرد. این همکاری منجر به اسارت 700 نیروی عراقی شد. هرچند عملیات به دلیل ناتوانی در تثبیت موقعیت به فاجعه انجامید. با این حال موفقیت اولیه این عملیات نباید نادیده گرفته شود. مهم‌تر از آن عملیات تپه‌های الله‌اکبر در 31 اردیبهشت 1360 بود که 20 روز پیش از عزل بنی‌صدر، نقطه عطفی در همکاری ارتش و سپاه بود. در این عملیات شهید مسعود نیاکی منفرد، فرمانده لشکر 92 اهواز، به‌عنوان فرمانده عملیات و رحیم صفوی از سپاه به‌عنوان جانشین وی حضور داشتند. برای اولین بار، سپاه نه‌تنها در اجرای عملیات، بلکه در سطح فرماندهی عملیات هم نقش داشت. این عملیات با موفقیت موانع دفاعی عراق را پشت سر گذاشت و اهمیت استراتژیک آن از سوی شهید نیاکی مورد تأکید قرار گرفت. اما پس از عزل بنی‌صدر، همکاری ارتش و سپاه تقویت شد و کفه ترازو به نفع فرماندهی مشترک متمایل به سپاه، سنگین‌تر شد. کما اینکه در عملیات ثامن‌الائمه (مهر 1360)، فرماندهی مشترک به عهده مرحوم ظهیرنژاد از ارتش و شهید کلاهدوز از سپاه بود. این همکاری در عملیات‌های بعدی، از جمله طریق‌القدس (آذر 1360)، فتح‌المبین (فروردین 1361)، مطلع‌الفجر، محمدرسول‌الله(ص) و نهایتاً بیت‌المقدس (اردیبهشت 1361) ادامه یافت. عملیات بیت‌المقدس که به آزادسازی خرمشهر منجر شد، نگین عملیات‌های دوره آزادسازی محسوب می‌شود.
 
می‌توان آزادسازی خرمشهر را نقطه عطفی
در تاریخ دفاع مقدس نامید؟
به‌عنوان یک تاریخ‌نگار جنگ، می‌گویم نقاط عطف کلیدی جنگ تا پیش از آزادسازی خرمشهر عبارتند از: درخواست از داوودکریمی؛ یعنی درخواست گردان از سپاه برای انجام عملیات هویزه که نشانه‌ای از آغاز همکاری ارتش و سپاه است.
همچنین عملیات تپه‌های الله‌اکبر (31 اردیبهشت 1360) که اولین عملیات با فرماندهی مشترک ارتش و سپاه بود. یا عملیات‌های ثامن‌الائمه، طریق‌القدس و فتح‌المبین که این عملیات‌ها با همکاری موفق ارتش و سپاه، معادلات جنگ را تغییر دادند. عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر (3 خرداد 1361) نقطه اوج جنگ بود، آن هم به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی، تاریخی و نمادین خرمشهر برای ایران و عراق. اینها برخلاف برخی عملیات مانند مطلع‌الفجر (که ناکام ماند) یا محمد رسول‌الله (که محدود بود) بودند. اما عملیات‌های ذکرشده نقاط عطف استراتژیک جنگ بودند.
 
اثر آزادسازی خرمشهر بر انسجام جامعه ایران را
چگونه ارزیابی می‌کنید؟
انسجام داخلی ایران از زمان پیروزی انقلاب اسلامی (1357) و رأی 98 درصدی به جمهوری اسلامی وجود داشت، اما حوادثی مانند تجزیه‌طلبی در ترکمن‌صحرا، خوزستان و کردستان همچنین تقابل جریان‌های ناسیونالیستی و ایدئولوژیک، این انسجام را تضعیف کرد. با این حال، مقاومت، حماسه‌سازی و شهادت رزمندگان مانع ازفروپاشی این انسجام شد. آزادسازی خرمشهر نه اینکه صرفاً به انسجام داخلی کمک کرد، بلکه به غرور ملی افزود و به‌عنوان نقطه عطف کلان جنگ، معادلات سیاسی و نظامی را به نفع ایران تغییر داد.

نتیجه انسجام داخلی بود

محمد درودیان
پژوهشگر تاریخ دفاع مقدس

آیا می‌توان عملیات آزادسازی خرمشهر را در راستای تلاش ایران برای پایان دادن به جنگ ارزیابی کرد یا صرفاً عملیات آزادسازی مناطق اشغالی بود؟
من با بخش دوم سؤال موافقم. عملیات بیت‌المقدس اساساً برای آزادسازی مناطق اشغال‌شده انجام شد. هدف اصلی سلسله عملیات‌هایی که از شکست محاصره آبادان شروع شد و با عملیات طریق‌القدس، فتح‌المبین و سپس بیت‌المقدس ادامه یافت، بازپس‌گیری این مناطق بود. طبیعتاً وقتی مناطق آزاد می‌شد، سؤالی مطرح می‌شد مبنی بر اینکه ایران تا کجا پیش خواهد رفت؟ این سؤال اولین‌بار پس از عملیات طریق‌القدس در بهمن ۱۳۶۰، زمانی که نشانه‌های شکست عراق آشکار شده بود، از سوی خبرنگاران از آقای هاشمی رفسنجانی پرسیده شد. دلیلش این بود که با پیروزی‌های ایران و شکست‌های ارتش عراق، این پرسش به وجود آمد که ایران با این روند تهاجمی و پیروزی‌هایی که به دست آورده، چه خواهد کرد. بنابراین، این سؤال در چنین شرایطی شکل گرفت.

آیا می‌توان آزادسازی خرمشهر را نقطه عطفی در تقویت انسجام داخلی ایران دانست؟
برای پاسخ جامع‌تر، باید انسجامی که پس از انقلاب اسلامی شکل گرفت و نیز اختلاف‌نظرها درباره جهت‌گیری‌ها، سیاست خارجی، داخلی و مسائل مختلف را بررسی کنیم. در این شرایط جنگ به‌عنوان یک متغیر خارجی چه تأثیری بر مسائل داخلی داشت؟ آیا به انسجام منجر شد یا واگرایی را تشدید کرد؟ پاسخ این است که جنگ در ابتدا به انسجام منجر شد، به این معنا که همه بر لزوم دفاع در برابر تهاجم تأکید داشتند.
البته مسأله منافقین متفاوت است. اما این انسجام اولیه که با حمله عراق شکل گرفت، با ادامه جنگ، به واگرایی تبدیل شد. در خرداد ۱۳۶۰، درگیری‌های خیابانی آغاز شد، منافقین دست به اسلحه بردند، بنی‌صدر با آنان متحد و در نهایت از کشور فرار کرد که به کاهش انسجام داخلی منجر شد. اما با حذف بنی‌صدر که نتیجه مستقیم جنگ نبود، روند انسجام در ساختار سیاسی و جامعه ایران شکل گرفت و این انسجام زمینه آزادسازی مناطق اشغالی را فراهم کرد.

عملیات بیت‌المقدس در سال ۶۱ نقطه عطفی در عملیات‌های ایران به شمار می‌آید. این عملیات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر در مسیر تلاش برای بازپس‌گیری مناطق اشغالی، عملیاتی بسیار بزرگ بود. از آنجا که خرمشهر با اشغالش نماد شکست شده بود، آزادسازی آن نماد پیروزی ایران و شکست دشمن بود. وسعت مناطق آزادشده بسیار زیاد بود و خرمشهر بزرگ‌ترین شهری بود که در جنگ از دست داده بودیم. با عملیات بیت‌المقدس، این شهر آزاد شد. این عملیات از چند جهت برجسته بود. همکاری مشترک ارتش و سپاه تحت یک فرماندهی واحد و پشتیبانی مؤثر نیروها.  اگرچه عملیات‌هایی مانند ثامن‌الائمه(ع) و فتح‌المبین نیز با پیروزی همراه بودند و برخی عملیات‌ها ناکام ماندند، اما بیت‌المقدس به دلیل اهمیت استراتژیک و آزادسازی خرمشهر برجسته بود. با این حال، اگر صرفاً از منظر نظامی مقایسه کنیم، عملیات‌های پیچیده‌تری هم در جنگ داشتیم. اما نیازی به این مقایسه نیست.  خرمشهر از نظر تاریخی و جغرافیایی شهر بسیار مهمی بود و اشغال آن ضربه بزرگی به ایران زد و نشانه پیروزی دشمن بود. به همین دلیل آزادسازی آن نشانه آشکاری از شکست دشمن بود. این پیروزی بزرگ را باید به مردم ایران، به‌ویژه مردم خوزستان و خرمشهر و رزمندگانی که این فتح عظیم را خلق کردند، تبریک گفت.