شیما جهان بخش
خبرنگار

چهارمحال و بختیاری که روزگاری به‌عنوان یکی از استان‌های با منابع آبی غنی شناخته می‌شد، اکنون به عنوان دومین استان خشک کشور از لحاظ کمبود بارش‌هاست و روند مرگ کامل آبخوان‌های آن شروع شده است. درحال حاضر اغلب دشت‌های این استان ممنوعه شده‌اند وهر روز فرونشست در آنها گسترده‌تر می‌شود. هر چند کارشناسان کاهش و تغییر الگوی بارش‌ها، خشکسالی‌های مداوم، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و... را دلیل اصلی این شرایط می‌دانند اما تأکید دارند با اجرای طرح‌های دقیق و جایگزینی آب سطحی به جای آب زیرزمینی نه تنها می‌توان این روند را متوقف کرد بلکه دوباره حیات را به دشت‌ها بازگرداند.

6 دشت استان ممنوعه هستند
«مسلم صادقی» سرپرست شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری با تأیید این موضوع نسبت به وضعیت منابع آب زیرزمینی در استان هشدار داد و اعلام کرد:« با ادامه روند فعلی فرونشست زمین در چند دشت، در آینده‌ای نه چندان دور شاهد فرآیند مرگ آبخوان‌های استان خواهیم بود.» وی دراین خصوص به «ایران» گفت: «چهارمحال و بختیاری استانی است که به لحاظ توپوگرافی بیش از ۸۴ درصد آن را کوهستان تشکیل داده و همواره جزو استان‌های پربارش بوده اما در سال‌های اخیر کاهش و تغییر الگوی بارش‌ها سبب شده فشار زیادی به آب‌های زیرزمینی وارد شود و در آستانه مرگ آبخوان‌ها قرار گرفته است.»
صادقی خاطرنشان کرد: «شهرستان‌های غربی استان مانند کوهرنگ، اردل، کیار، لردگان و... بیشترین ارتفاعات را دارند و مشکل کم آبی در آنها جدی نیست اما شهرستان‌های شرقی مانند شهرکرد بروجن و... که دشت‌های زیادی دارند متأسفانه جهت تأمین نیازهای آبی با مشکلات زیادی مواجه شده‌اند و شرایط مناسبی ندارند.»
سرپرست شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری با تأکید بر اینکه ادامه‌دار شدن خشکسالی‌ها در سال‌های متوالی سبب شده به مرور آبخوان‌ها تخلیه شوند، افزود:«در حال حاضر از ۱۰ دشت اصلی استان، ۶ دشت ممنوعه و وضعیت ۴دشت از این ممنوعه ها بحرانی است. با آن‌که چندین دشت استان از جمله دشت شهرکرد با پدیده فرونشست گسترده مواجه شده‌اند در نظر داشته باشید دشت‌های استان اغلب به لحاظ مساحت وضخامت ظرفیت چندانی ندارند و به همین علت سریع تخلیه می‌شوند. در کنار همه عوامل نمی‌توان کاهش میزان بارش‌ها و افزایش دما را نادیده گرفت. در ادوارگذشته بارش‌های استان عمدتاً به شکل برف بوده اما در 2 دهه اخیر نوع بارش از برف به باران تغییر کرده وهمه عوامل دست به دست هم داده تا تبخیر زیادتر و نفوذ آب کمتر شود و توان اکولوژیک آبخوان‌ها بشدت کاهش یابد.»
فرونشست هر روز جدی‌تر می‌شود
 صادقی با اشاره به اوضاع نامناسب منابع آب زیرزمینی، اظهار کرد:« در سالیان دور و چند دهه اخیر، بیش از 80 درصد مصارف ما وابسته به منابع آب زیرزمینی بوده که عمدتاً از طریق حفر چاه‌ها تأمین می‌شده است. میزان برداشت از این منابع بیش از توان تغذیه آبخوان‌ها بوده و همین موضوع باعث شده است که هر سال با کسری مواجه شویم. به دنبال این کسری، سطح آب زیرزمینی در دشت‌ها کاهش پیدا کرده و این کاهش موجب اعمال فشار به لایه‌های بالایی زمین شده است که در نهایت پدیده فرونشست را به همراه داشته است.»
این مقام مسئول با اشاره به اجرای طرح‌های تعادل بخش در استان افزود: «در ۲ سال اخیر چهارمحال و بختیاری که روزی پرآب‌ترین استان کشور بوده، جزو ۵ و حتی 3 استان کم بارش کشور قرار گرفته و به طور متوسط ۴۰ درصد کاهش بارش داشته‌ایم. برهمین اساس با پیگیری‌های انجام شده و حمایت‌های دولت، چندین سناریو برای جبران کم بارشی‌ها وکاهش فشار بر منابع آب‌های زیرزمین مطرح شده است. در واقع در تلاشیم از مصرف آب‌های زیرزمینی به سمت جایگزینی آب‌های سطحی و بازگردانی آب حرکت کنیم تا تعادل‌بخشی و احیای منابع آب زیرزمینی محقق شود.»

تصمیمات جدیدی برای مدیریت احیای آبخوان‌ها
صادقی اظهار کرد:« در این شرایط بحرانی، مقامات استان تصمیمات جدیدی را در راستای مدیریت منابع آبی و احیای آبخوان‌ها اتخاذ کرده‌اند، یکی از اقدامات مهم، اجرای طرح جامع احیای دشت شهرکرد به‌عنوان طرح آبخوان پایلوت استان است. این طرح با هدف جلوگیری از وخیم‌تر شدن وضعیت در منابع آبی استان و بویژه در دشت‌های بحرانی، در دستور کار قرار گرفته است. دراین راستا، برنامه بلندمدت برای تشویق و مجاب کردن مجتمع‌های مسکونی برای حفر چاه‌های ۱۰ تا ۱۵ متری به منظور جمع‌آوری آب باران از سقف‌ها و هدایت آن به چاه‌ها طراحی شده است.» وی با اشاره به اهمیت موضوع کنترل روان‌آب‌ها، اظهار کرد:« ازجمله مهم‌ترین اقداماتی که در این زمینه طی سالیان اخیر توسط این شرکت انجام شده و در مراحل نهایی قرار دارد طرح جامع آب شرب، کشاورزی و صنعت استان است. در قالب این طرح منابع و پتانسیل‌های موجود در استان بررسی و مطالعه می‌شوند و با توجه به مصارف فعلی و نیازهای آینده بر اساس روش‌های علمی، ضوابط و استانداردها روی پتانسیل‌های موجود برنامه‌ریزی صورت خواهد گرفت.»

حرکت به سمت استفاده از روان‌آب‌ها
سرپرست شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری ادامه داد: «یکی از پتانسیل‌های آبی موجود در این استان روان‌آب‌ها هستند که در راستای مدیریت آنها شرکت آب منطقه‌ای استان طرح‌های مهمی مانند سد باباحیدر، سد آقبلاغ و سد گهرو را در دست اجرا دارد. همچنین طرح سد شهدای چشمه علی در مرحله مطالعاتی است.»
صادقی با بیان اینکه سد دیناران نیز یکی دیگر از طرح‌هایی است که در مرحله شناخت قرار دارد، عنوان کرد:« با توجه به مطالعاتی که در گذشته صورت گرفته است اگر حدود ۱۸۰ میلیون متر مکعب آب در سطح استان ذخیره‌سازی شود، علاوه‌براینکه بخشی از نیازهای آبی استان تأمین می‌شود، برخی اهداف طرح تعادل‌بخشی منابع آب‌های زیرزمینی نیز محقق خواهد شد.»
 این مقام مسئول یادآور شد: «پروژه‌های ذکر شده توسط شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری درحال پیگیری و اجرا هستند برای مثال انجام مطالعات و اخذ مجوزهای سدهای شهدای چشمه علی و آقبلاغ با جدیت پیگیری می‌شوند و در ماه‌های ابتدایی سال‌جاری نیز برخی مجوزهای مربوط به موضوعات پدافندی اخذ و مطالعات زیست‌محیطی آنها نیز تکمیل شده است، این دو سد در حال حاضر در مراحل پایانی اخذ تأییدیه سازمان محیط زیست کشور قرار دارند.»
سرپرست شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال و بختیاری با اشاره به اینکه مرگ کامل آبخوان ها در استان شروع شده است، بیان کرد: «آغاز فرونشست به معنای آغاز مرگ آبخوان است. آبخوانی که دچار فرونشست شده، اگر تمهیدات لازم برای آن اندیشیده نشود و جایگزینی آب سطحی به جای آب زیرزمینی انجام نگیرد، همانند برخی از دشت‌ها در استان‌های فارس و کرمان، دچار مرگ کامل خواهد شد و مرگ آبخوان در استان اتفاق خواهد افتاد.»
صادقی افزود: «زمانی‌که تخلخل لایه‌های زمین از بین برود، حتی اگر تغذیه‌ای صورت گیرد، ظرفیت آب‌پذیری از دست رفته و قابل بازگشت نخواهد بود. مانند اسفنجی که وقتی فشرده می‌شود، دیگر توان ذخیره آب را نخواهد داشت.»

تغذیه مصنوعی منابع آب زیرزمینی با چاهک‌های نفوذی
وی با اشاره به تأثیر توسعه شهری و روستایی بر کاهش نفوذپذیری زمین، گفت: «در استان، به واسطه توسعه شهر ها و روستاها، سطوح نفوذناپذیر افزایش یافته و این مسأله باعث شده است که ریه‌های دشت، یعنی سطوح تغذیه‌کننده آن‌ها، بسته شوند. برای مثال، در شهرکرد سطوحی که پیش‌تر یکی از نقاط اصلی تغذیه آبخوان دشت شهرکرد بودند، به دلیل ساخت‌وسازهای شهری از بین رفته‌اند.» وی یکی از راهکارهای مهم برای تغذیه مصنوعی منابع آب زیرزمینی را ایجاد چاهک‌های نفوذی در منازل دانست و توضیح داد:« اگر بتوان شهرها و روستاها، بویژه مجتمع‌های مسکونی را ترغیب کنیم که چاهک‌هایی با عمق 7 تا 15 متر ایجاد کنند و آب باران حاصل از پشت‌بام و حیاط منازل را به این چاهک‌ها هدایت کنند، هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی کمک بزرگی به منابع زیرزمینی خواهد شد.»
صادقی افزود: «وقتی باران می‌بارد و روان‌آب ایجاد می‌شود، این آب مسیرهایی را طی می‌کند که باعث افت کیفیت آن می‌شود. اگر بتوانیم در همان محل، بدون طی مسیر، آب را به زمین تزریق کنیم، بسیار مؤثر خواهد بود.»