رضوانه رضایی‌پور
خبرنگار حوزه دولت

«ایران و ازبکستان باید روابط خود را بیش از گذشته گسترش دهند.» این نقطه مشترک اظهارات روز گذشته معاون اول رئیس‌جمهوری ایران و نخست‌وزیر ازبکستان بود.
روز گذشته «عبدالله عارفوف» در رأس هیأتی عالی رتبه به تهران آمد تا درباره تقویت روابط و همکاری‌های مشترک در حوزه‌های مختلف و یافتن راه‌حلی برای ایجاد تحرک در روابط تهران-تاشکند در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، با معاون اول رئیس‌جمهوری کشورمان، گفت‌و‌گو و رایزنی کند. از همین رو بود که ظهر دیروز محمدرضا عارف در مجموعه تاریخی سعدآباد میزبان نخست‌وزیر ازبکستان بود و پس از استقبال رسمی، به اتفاق او به محل مذاکرات دوجانبه رفتند تا سند نقشه راه روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ازبکستان برای دوره ۲۰۲۷-۲۰۲۵ را امضا کنند.
در نشست هیأت‌های عالی‌رتبه ایران و ازبکستان، عارف از اراده دو کشور برای افزایش سطح روابط خبر داد و تأکید کرد که دولت چهاردهم مصمم به ارتقای روابط در همه زمینه‌ها با ازبکستان است. عارفوف هم با اشاره به حجم روابط ۵۰۰ میلیون دلاری میان ایران و ازبکستان و با تأکید بر اینکه توسعه همکاری‌های دوجانبه باید آینده‌دار و با برنامه‌ریزی طولانی مدت ارتقا یابد، جمهوری اسلامی ایران را دوست نزدیک و شریک مطمئن ازبکستان در منطقه دانست.

کوتاه از سوابق دو کشور
در پی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1370 (1991) و استقلال ازبکستان، جمهوری اسلامی ایران جزو اولین کشورهایی بود که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت. همان زمان تهران و تاشکند با اعزام نمایندگان رسمی، روابط دیپلماتیک خود را آغاز کردند که با توجه به اشتراکات فرهنگی دو کشور، انتظار می‌رفت این روابط از حوزه سیاسی فراتر برود. با این حال نه تنها خبری از گسترش روابط نبود که روابط سیاسی نیز در دو دهه اول چندان پیشرفت چشمگیری نداشت و حتی کاهش یافت. سفر شهید رئیسی در سال 1401 به ازبکستان که به منظور شرکت در اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای انجام شد، اولین سفر یک رئیس‌جمهوری ایران به ازبکستان پس از ۱۸ سال بود.  پیش از رئیسی، مرحوم هاشمی رفسنجانی و سیدمحمد خاتمی به‌عنوان رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به ازبکستان سفر کرده بودند. از سال ۲۰۱۶ به این سو و با روی کار آمدن «شوکت میرضیایف» سیاست خارجی ازبکستان تغییر کرد و بالطبع، روابط این کشور با ایران نیز با‌ گذار از روابط خنثی گذشته، وارد مرحله جدیدی شد. حالا با گذشت قریب به 9 سال از این تغییر، روابط تهران و تاشکند در آستانه ورود به دوره جدیدی است.  امروز رؤسای‌جمهوری ایران و ازبکستان به اهمیت روابط دو کشور بیش از گذشته اهمیت می‌دهند؛ واقعیتی که در مهرماه ۱۴۰۳ نمایان شد. زمانی که مسعود پزشکیان و شوکت میرضیایف در ترکمنستان با یکدیگر دیدار و طرف مقابل را برای سفر به تاشکند و تهران دعوت کردند.

چرا روابط دوجانبه مهم است؟
اشتراکات فرهنگی و هویت مشترک تاریخی، یکی از الزامات گسترش روابط تهران و تاشکند است. دو کشور ایران و ازبکستان به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در متن تحولات آسیای مرکزی قرار دارند. ازبکستان به‌عنوان یکی از کشورهای کلیدی آسیای مرکزی و ایران به‌عنوان قدرت منطقه‌ای در خاورمیانه، می‌توانند با همکاری یکدیگر، وزنه‌ای تأثیرگذار در معادلات منطقه‌ای ایجاد کنند. تقویت روابط دوجانبه می‌تواند به کاهش نفوذ بازیگران خارجی در آسیای مرکزی و ایجاد توازن در منطقه کمک کند. ازبکستان با جمعیتی بیش از 37 میلیون نفر و منابع طبیعی غنی (مانند گاز، پنبه و فلزات) بازار جذابی برای محصولات و خدمات ایرانی است. در مقابل ایران می‌تواند در حوزه‌های فنی-مهندسی، دارو، کشاورزی و فناوری به ازبکستان کمک کند. فعالیت بیش از 116 کارخانه با سرمایه‌گذار ایرانی در ازبکستان نشان‌دهنده پتانسیل بالای همکاری‌های اقتصادی است. هر دو کشور در سازمان همکاری اقتصادی (ECO) فعال هستند و ایران به‌عنوان عضو کامل سازمان همکاری شانگهای (با حمایت ازبکستان) می‌تواند از این بسترها برای پیشبرد پروژه‌های مشترک منطقه‌ای استفاده کند. همکاری در زمینه‌هایی مانند مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و مدیریت منابع آب نیز از ضرورت‌های منطقه‌ای است که می‌تواند دو کشور را به همکاری‌های نزدیک‌تر در حوزه‌های امنیتی و زیست‌محیطی ترغیب کند.

ضرورت دسترسی ازبکستان به آب‌های آزاد
ازبکستان به دلیل موقعیت محصور در خشکی، بشدت به مسیرهای ترانزیتی برای دسترسی به بازارهای جهانی وابسته است. ایران، با بندر استراتژیک چابهار، می‌تواند به‌عنوان کوتاه‌ترین و اقتصادی‌ترین مسیر برای صادرات کالاهای ازبکستانی به خلیج‌فارس و اقیانوس هند عمل کند. پروژه‌هایی مانند دالان ازبکستان-ترکمنستان-ایران-عمان-قطر که حالا ارمنستان هم به آن پیوسته یا خطوط ریلی مشترک می‌تواند اقتصاد دو کشور را بیش از گذشته به هم پیوند دهد.
برای درک این ضرورت بود که عارف در دیدار روز گذشته به نخست‌وزیر ازبکستان، از ایران به‌عنوان کوتاه‌ترین مسیر برای اتصال کشورهای آسیای میانه به آب‌های آزاد و خلیج فارس نام برد و گفت: «زیرساخت‌ها و امکانات لجستیکی در بنادر ایران فراهم شده است و ایران آمادگی دارد تسهیلات لازم را برای حضور ازبکستان در این بنادر فراهم کند.»

هم‌افزایی منابع میان دو کشور
ازبکستان به‌عنوان یازدهمین تولیدکننده گاز جهان و ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز، می‌توانند در حوزه انرژی همکاری‌های متقابلی داشته باشند. ازبکستان علاقه‌مند به خرید نفت از ایران است، در حالی که ایران می‌تواند از فناوری‌های کشاورزی و معدنی ازبکستان بهره‌مند شود. از سوی دیگر ایران با پیشرفت‌های قابل‌توجه در حوزه‌های نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، سلول‌های بنیادی و مهندسی، می‌تواند شریکی ارزشمند برای ازبکستان باشد. ازبکستان نیز در حوزه‌هایی مانند کشاورزی پیشرفته و فناوری‌های معدنی دارای تجربه است. از همین رو تبادل دانش، ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک، تبادل دانشجو و استاد و همکاری در پروژه‌های فناوری می‌تواند به توسعه ظرفیت‌های علمی دو کشور کمک کند. درخواست رئیس‌جمهوری ازبکستان در سال 2024 برای همکاری علمی با ایران، نشانه‌ای از علاقه این کشور به گسترش روابط فی مابین در این حوزه است.
در مجموع، گسترش روابط ایران و ازبکستان تنها به نفع دو کشور نیست، بلکه می‌تواند به ثبات و توسعه کل منطقه کمک کند. همکاری در پروژه‌های ترانزیتی، مانند دالان‌های منطقه‌ای، می‌تواند کشورهای همسایه مانند ترکمنستان، افغانستان و پاکستان را نیز به شبکه اقتصادی منطقه‌ای متصل کند.

هدفگذاری تجارت 2 میلیارد دلاری
ایران و ازبکستان
دیروز همچنین همایش تجاری ایران و ازبکستان با حضور محمدرضا عارف و نخست‌وزیر ازبکستان برگزار شد. به گزارش ایرنا، محمدرضا عارف اعلام کرد که با مذاکرات صورت گرفته، در آینده کوتاهی معاملات میان دو کشور را به ۲ میلیارد دلار خواهیم رساند.
به گفته معاون اول رئیس‌جمهوری، حجم تجارت دو کشور در سال ۲۰۲۴ به میزان ۵۰۰ میلیون دلار بود که ارتقای روابط با افزایش شناخت ظرفیت‌ها و ایجاد ارتباطات میان فعالان اقتصادی و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌ها و رفع موانع پیش‌رو امکان‌پذیر است. عارف همچنین از برگزاری نشست کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور در روز یکشنبه و با حضور نمایندگان بخش خصوصی و دولتی در تهران خبرداد و تأکید کرد: «برای توسعه روابط تجاری دو کشور ضروری است موانع حذف شود، بخش خصوصی دو کشور فعال شود و زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم.»
«عبدالله عارفوف»، نخست‌وزیر ازبکستان هم با اشاره به سی‌امین سال برقراری روابط دیپلماتیک میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ازبکستان، جمهوری اسلامی ایران را دوست نزدیک و شریک مطمئن ازبکستان در منطقه برشمرد و گفت: «توسعه همکاری‌های دوجانبه باید آینده‌دار و با برنامه‌ریزی طولانی‌مدت ارتقا یابد و بخش خصوصی ایران و ازبکستان باید از امکانات موجود به خوبی بهره‌برداری کند.»

بــــرش

امضای 3 سند همکاری ایران و ازبکستان
دیروز با حضور معاون اول رئیس‌جمهوری کشورمان و نخست‌وزیر ازبکستان ۴ سند و یادداشت تفاهم همکاری مشترک میان مقام‌های عالی‌رتبه دو کشور به امضا رسید. پروتکل بین دولتی در خصوص اجرای مفاد توافقنامه تجارت ترجیحی میان وزیر صنعت، معدن و تجارت جمهوری اسلامی ایران و وزیر سرمایه‌گذاری، صنعت و تجارت ازبکستان، یادداشت تفاهم همکاری در حوزه قرنطینه و حفظ نباتات میان رئیس سازمان حفاظت نباتات ایران و رئیس آژانس قرنطینه و حفظ نباتات ازبکستان، یادداشت تفاهم در زمینه همکاری در حوزه استانداردسازی حلال میان رئیس سازمان ملی استاندارد ایران و رئیس آژانس مقررات فنی ازبکستان ۳ سند همکاری بود که وزرا و مسئولان دو کشور در حضور محمدرضا عارف معاون اول رئیس‌جمهوری و عبدالله عارفوف نخست‌وزیر ازبکستان به امضا رساندند.

یادداشت

اهمیت گسترش مناسبات با آسیای مرکزی در شرایط امروز

زهره خانمحمدی
پژوهشگر حوزه اوراسیا

سفر «عبدالله عارفوف» نخست‌وزیر ازبکستان به تهران، از منظر توسعه و تعمیق روابط اقتصادی دوجانبه قابل تحلیل است. به ویژه که این سفر به دعوت محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور و همچنین استقبال محمد اتابک، وزیر صمت از ایشان انجام شده است. پیگیری افزایش همکاری‌های تجاری و همچنین سرمایه‌گذاری در حوزه‌های کلیدی به ویژه ترانزیت از سوی ایران و ازبکستان به دلیل ویژگی‌های ژئوپلیتیک دو کشور همواره در دستورکار روابط خارجی این دو بازیگر منطقه بوده است. شاید بتوان اهمیت ژئوپلیتیک ازبکستان به دلیل قرار گرفتن در قلب آسیای مرکزی را مهم‌ترین ویژگی این کشور تلقی کرد که ذیل آن محور ترانزیتی و حمل ‌و نقل نیز بیان می‌شود. پروژه اتصال ریلی ازبکستان-ترکمنستان-ایران از جمله زمینه‌های همکاری است که نه‌تنها افزایش صادرات کشورهای آسیای مرکزی را به دنبال دارد، بلکه قابلیت برندینگ ترانزیتی ایران از منظر ثبات و امنیت را ارتقا خواهد بخشید و درآمد ترانزیتی ایران را افزایش می‌دهد. ضمن اینکه ازبکستان به دلیل محصور بودن در خشکی می‌تواند از طریق ایران به خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند برای صادرات کالای خود به‌عنوان یکی از کوتاه‌ترین و مقرون به صرفه‌ترین مسیرهای ترانزیتی دسترسی پیدا کند. بندر چابهار در این راستا قابل ذکر است که با برخورداری از موقعیت استراتژیک در اقیانوس هند می‌تواند جایگزین مسیرهای شلوغ و پرهزینه چون بنادر پاکستان برای ازبکستان باشد. به عبارتی، این امر تنوع‌بخشی به مسیرهای تجاری ازبکستان را به دنبال خواهد داشت.
درباره مزایا و ظرفیت‌های ازبکستان برای ایران، لازم است به تقویت نفوذ سیاسی و اقتصادی ایران در آسیای مرکزی و ارتقای موقعیت ژئواستراتژیک ایران در سایر مسیرهای ترانزیتی به ویژه شمال-جنوب و شرق به غرب اشاره کرد. علاوه بر این، بازار بزرگ و جمعیت نزدیک به 37 میلیون نفر ازبکستان می‌تواند در سبد اقتصادی و تجاری ایران به ویژه در قالب عضویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا تأثیرگذار باشد. امضای سند شانزدهمین کمیسیون مشترک ایران-ازبکستان و همچنین دیگر توافق‌نامه‌های دوجانبه و همچنین افتتاح مرکز تجاری ازبکستان در تهران به‌عنوان حلقه اتصال مبادلات بازرگانی، در چهارچوب اراده دو بازیگر برای توسعه و تعمیق روابط اقتصادی-تجاری قابل تحلیل است. اما آنچه بیش از توسعه روابط دوجانبه باید به آن اشاره داشت، در نظر گرفتن سپهر امروزی سیاست خارجی ایران است که تعدیل‌سازی روابط خارجی را پیگیری می‌کند. به دیگر سخن، ایران مذاکرات با آمریکا از یک‌سو و تعمیق روابط با محور شرق از سوی دیگر را در دستور کار دارد تا همه روابط خارجی را به مذاکره با غرب گره نزند. به نظر می‌رسد توسعه و تعیمق روابط خارجی شرق‌محور به‌عنوان دستورکار پسامذاکرات (فارغ از موفقیت یا شکست در مذاکرات) در نظر گرفته شده است تا بتواند اعتمادسازی و تضمین همکاری مستمر با بازیگران محور شرق را به دنبال داشته باشد. «عبرت از برجام» عبارتی است که توضیح‌دهنده اراده ایران برای همکاری با کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان در میانه مذاکرات مسقط است.

نقش کلیدی ازبکستان در سیاست منطقه‌ای و بین‌المللی

امید رحیمی
کارشناس مسائل آسیای مرکزی

در سه دهه پس از فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی، روابط ایران با این منطقه دستخوش فراز و فرودهای قابل توجهی بوده است. این نوسانات عمدتاً ناشی از تغییر نگاه دولت‌های مختلف ایران به آسیای مرکزی بوده است. برای مثال، در دوره دولت نهم و دهم، توجه ویژه‌ای به این منطقه معطوف شد و روابط نزدیک‌تری شکل گرفت، اما در دوره دولت روحانی که تمرکز سیاست خارجی بر برجام و مسائل بین‌المللی بود، توجه به آسیای مرکزی کاهش یافت.
اما در سال‌های اخیر آسیای مرکزی دستخوش تحولات عمیقی شد که منشأ آن ازبکستان است. از سال 2017 که شوکت میرضیایف به ریاست جمهوری ازبکستان رسید، اصلاحات گسترده‌ای در سیاست‌های داخلی و خارجی این کشور آغاز شد. این اصلاحات شامل بازکردن فضای اقتصادی، بهبود روابط با همسایگان، حل و فصل اختلافات مرزی و حفظ ثبات سیاسی بود. این تغییرات باعث شد ازبکستان به الگویی موفق در منطقه تبدیل شود و جایگاه خود را به عنوان قلب آسیای مرکزی تثبیت کند. ازبکستان به دلایل متعددی موقعیتی منحصر به فرد در آسیای مرکزی دارد؛ این کشور تنها کشوری است که با تمام کشورهای آسیای مرکزی و همچنین افغانستان مرز مشترک دارد. همچنین، ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور منطقه است و تقریباً نیمی از جمعیت آسیای مرکزی در این کشور سکونت دارند. مهم‌تر از همه، اصلاحات درون‌زا و حفظ ثبات سیاسی ازبکستان، این کشور را به بازیگری الهام‌بخش و بالقوه برای رهبری منطقه تبدیل کرده است. در کنار این تحولات داخلی، تغییرات ژئوپلیتیک منطقه نیز اهمیت آسیای مرکزی را افزایش داده است. سقوط دولت اشرف غنی در افغانستان و به قدرت رسیدن طالبان، جنگ اوکراین و تحریم‌های روسیه باعث شده‌اند آسیای مرکزی جایگاه استراتژیک خود را در سیاست جهانی ارتقا دهد. اکنون قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای توجه ویژه‌ای به این منطقه دارند و رقابت برای نفوذ در آن افزایش یافته است. حتی در سطح بین‌المللی، پیشنهاد سفر رئیس‌جمهوری آمریکا به آسیای مرکزی مطرح شده که نشان از اهمیت فزاینده این منطقه دارد. افغانستان به عنوان همسایه مشترک ایران و ازبکستان، نقش کلیدی در امنیت و اقتصاد منطقه ایفا می‌کند. ثبات در افغانستان نه تنها به نفع امنیت منطقه‌ای است، بلکه می‌تواند مسیرهای ترانزیتی جدیدی میان ایران و آسیای مرکزی از طریق پروژه‌هایی مانند کریدور ترانس‌افغان فراهم کند. این کریدور با اتصال ریلی مزارشریف به هرات و سپس به شبکه ریلی ایران، دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به آب‌های آزاد و بندر چابهار را تسهیل می‌کند. این پروژه علاوه بر افزایش امنیت و ثبات تجاری، فرصت‌های اقتصادی و رشد مبادلات را برای ایران و ازبکستان به همراه خواهد داشت. ازبکستان با رشد اقتصادی سریع و سیاست‌های توسعه‌ای، فضای مناسبی برای سرمایه‌گذاری و تجارت ایجاد کرده است. ایران نیز با مزیت‌های صنعتی، تکنولوژیک و موقعیت جغرافیایی خود، می‌تواند شریک مهمی برای ازبکستان باشد. اگرچه مبادلات تجاری دو کشور در سال‌های اخیر افزایش یافته، اما هنوز ظرفیت‌های بالقوه زیادی وجود دارد که برای تحقق آن نیازمند تسهیل بیشتر در حوزه روادید، توسعه خطوط هوایی و اجرای توافقات تجاری و گمرکی هستیم. لغو روادید ایران برای ازبکستان و تسهیل ویزا توسط ازبکستان گامی مثبت بوده، اما برای رسیدن به هدف تجارت دو میلیارد دلاری، اقدامات بیشتری لازم است. در نهایت، آسیای مرکزی و بویژه ازبکستان اکنون در موقعیتی کلیدی برای تعاملات منطقه‌ای و بین‌المللی قرار دارند. ایران باید با نگاهی راهبردی و فعال‌تر، جایگاه خود را در این منطقه تقویت و از فرصت‌های جدید اقتصادی و ژئوپلیتیک بهره‌برداری کند تا بتواند در تحولات مهم این منطقه نقش مؤثری ایفا کند.