زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم

 
برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس سال‌هاست به دنبال نامی جعلی برای این پهنه آبی هستند.آن هم در زمانی که کاوش‌های باستان شناسان در چگاسفلی در دشت زهره نشان می‌دهد که کشورهای منطقه تحت تأثیر مستقیم تاریخ و تمدن ایران قرار دارند. کاوش‌های باستان شناسان در شهر 6 هزار ساله چگاسفلی- مهم‌ترین سند تعلق خلیج فارس به ایران- نشان می‌دهد، عربستان، امارات، فلسطین اشغالی و بین‌النهرین چگونه در هزاره‌های بعد، تحت تأثیر تاریخ شش هزار ساله ایرانیان قرار می‌گیرند. باستان شناسان تنها تعداد کمی از 5 هزار گور 6 هزار ساله را کاوش کرده‌اند.

تأثیر امارات از تاریخ ایران 3 هزار سال بعد
باستان‌شناسان در چگاسفلی، استل(سنگ نگاره)هایی با نقش دو بز روبه‌روی هم یافته‌اند. این نقش‌ها سه هزار سال بعد به شکل دو غزال عربی روی گورهای العین نقش می‌شود. عباس مقدم، سرپرست کاوش‌های چگاسفلی به «ایران» گفته است: «امارات در یونسکو ادعا کرد که ریشه فرهنگی گورستان العین غنی است و آن را ثبت جهانی کرد. در حالی که استل‌های چگاسفلی بیش از سه هزار سال قدیمی‌تر از تصاویر العین است. روی قبورالعین دو غزال عربی(اوریکس) رو در روی هم ایستاده‌اند اما در چگاسفلی دو بز.»
مقدم گفت: «تفاوت این است که نقش دو بز اینجا در یک مکان مذهبی قرار دارد، آنجا روی یک گور. پس با یک سنت ریشه‌دار در منطقه باستانی روبه‌رو هستیم. این سنت و تمدن طبعاً از جایی ریشه گرفته است. هیچ گزارش دیگری وجود ندارد. پس ما قدیمی‌ترین نقش را در چگاسفلی داریم که نشان می‌دهد چگاسفلی ریشه تمدنی منطقه است.»

تأثیر بر تاریخ هزور‌‌‌ فلسطین اشغالی
همچنین باستان شناسان، پیکرک‌هایی در نواحی شرقی و غربی شبه جزیره عربستان یافته‌اند که نشان از تأثیر چگاسفلی روی آنها دارد. استل‌های کشف شده در چگاسفلی ریشه‌های تاریخی باستانی کشفیات منطقه هزور‌‌‌ فلسطین اشغالی را نیز در خود دارد. استل‌های کشف شده در هزور به دوره برنز می‌رسد یعنی ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد. استل‌های چگاسفلی ۳۸۰۰ سال از یافته‌های هزور قدیمی‌ترند.
کشف ریشه‌های تاریخی تمدنی در چگاسفلی به همین جا ختم نمی‌شود. مقدم می‌گوید: «در فرهنگ اوروک‌ در بین النهرین یک جام آیینی‌ به‌نام «وارکا»‌ وجود دارد که روی آن نقوش آیینی مثل هدیه دادن به معبد نقش شده است. ما دقیقاً همین جام را با همین فرم از جنس سفال کشف کردیم. کسانی که هنر بین النهرین را می‌شناسند می‌دانند چقدر جام وارکا‌ از چگاسفلی تأثیر پذیرفته است. جام چگاسفلی ۷۰۰ سال از جام وارکا‌ قدیمی‌تر است.»
عباس مقدم میزان گورنهاده‌های چگاسفلی را با محوطه‌های همزمان بین‌النهرین مثل عبید، اور و... مقایسه می‌کند. او می‌گوید: « این مقایسه نشان می‌دهد گور نهاده‌های چگاسفلی بشدت غنی هستند. یعنی نشان می‌دهند با یک شهر ثروتمند روبه‌رو هستیم که ارتباط بسیار گسترده‌ای با اقصی نقاط جهان آن روز داشته است. این قوم می‌توانستند سنگ‌های مرمرین را از منطقه شرق ایران بیاورند و فلزات را از شرق و فلات مرکزی. انواع و اقسام سنگ‌های رنگی و تزئینی را از منطقه افغانستان برداشت کنند و اکسیدین را از وان ترکیه. اما قبور بین النهرین فقیر هستند. عمده‌ترین چیزی که در آنجا یافت شد ظروف سفالی است.» به گفته مقدم برای اولین بار است که باستان‌شناسان در هزاره پنجم پیش از میلاد با این فراوانی گورنهاده‌ها روبه‌رو می‌شوند.

چگاسفلی پنجره ای رو به دیرینگی
خلیج فارس
شهر شش هزارساله چگاسفلی با خلیج فارس ۲۰ کیلومتر فاصله دارد. مقدم اعتقاد دارد چگاسفلی پنجره‌ای است که انسان معاصر را به دیرینگی خلیج‌فارس می‌برد. تا پیش از آنکه باستان‌شناسان با ورود به گورهای آجری، دنیای پررمز و راز چگاسفلی را رمزگشایی کنند، چند برگ محدود از تاریخ خلیج فارس از دل هزاره‌ها بیرون کشیده شده بود. قدیمی‌ترین یافته‌های مرتبط با خلیج‌فارس، به چند غار متعلق به دوره پارینه‌ سنگی در منطقه هرمزگان و چند محوطه کوچک هزاره پنجم پیش از میلاد در بوشهر محدود می‌شد. این غارها و محوطه‌ها عموماً در مناطق پس‌کرانه قرار داشتند و تنها یکی دو تا از آنها در کرانه‌های خلیج فارس قرار دارد. در دوره‌های تاریخی نیز بر کرانه خلیج فارس شهر عیلامی لیان کاوش شده است و در دوره اسلامی شهر سیراف.
مقدم می‌گوید: « شهر شوش و شهر چگاسفلی دو شهر مهم پیش از تاریخ هستند. اما چگا‌سفلی در کجاست؟ در کنار خلیج‌فارس.»
او کاوش‌های شهر شوش را مخدوش شده و با هدف بیرون کشیدن اشیا توصیف می‌کند اما می‌گوید: «چگاسفلی استاندارد کاوش می‌شود.» شوش را فرانسوی‌ها کاوش و بسیاری از اشیای آن را از ایران خارج کردند.

معیار‌های چگاسفلی برای ثبت جهانی
چگاسفلی برای ثبت جهانی حداقل ۴ تا ۵ معیار از ۱۰ معیار یونسکو را دارد. نشانه‌هایی دال بر شاهکار نبوغ خلاقانه‌ بشر یکی از معیارهای این سازمان بین‌المللی است که باستان‌شناسان ردش را در گورستان و نیایشگاه ۶ هزارساله چگاسفلی یافته‌اند. مقدم، چگاسفلی را یکی از نادرترین مکان‌های آیینی مربوط به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌داند. به گفته این باستان‌شناس، اجزای این مکان آیینی به‌صورت منظم در کنار همدیگر قرار گرفته‌ است که نمادگرایی منحصر به فردی در چینش قبور، نیایشگاه و سفال‌‌های آن دیده می‌شود. او چگاسفلی را نمونه منحصر به فردی از یک تمدن و سنت مرده می‌داند. این هم یکی دیگر از معیارهای یونسکو برای ثبت آثار در فهرست جهانی است. مقدم به «ایران» گفته است: «ما برای اولین بار در چگاسفلی با معماری دقیقی از قبور روبه‌رو هستیم که حجره تقسیمی دارند.» به گفته او این ویژگی منحصر به فرد تا قبل از آن در هیچ یک از کاوش‌های باستان شناسی پیش روی باستان‌شناسان قرار نگرفته‌بود. در گورستان شش هزار ساله چگاسفلی استخواندان‌ها (استودان‌ها) وارد معماری گورستان می‌شود. مردم استخوان‌های اجداد پیشین را به رسم احترام در استخواندان قرار می‌دادند و مردگان بعدی را به جای آنها دفن می‌کردند. باستان‌شناسان نزدیک به ۵ هزار گور در این سایت شناسایی کرده‌اند که دستاورد‌های مهم این کاوش‌ها تنها نتیجه کاوش ۱۰ گور آن است و 4هزار و 990 گور هنوز کاوش نشده‌اند.
 
 فرصتی برای یادآوری تاریخ پارسی خلیج‌فارس
همه چیز این محوطه می‌گوید باید هر چه زودتر چگاسفلی به یک موزه تبدیل شود؛ موزه‌ای که مقصد گردشگران خارجی و داخلی باشد تا بدانند سرنخ تاریخ منطقه از کجا می‌آید و کشورهایی که به دنبال نامی جعلی برای خلیج فارس‌اند خودشان وامدار تاریخ و تمدن ایران بزرگ هستند. طرح جا‌به‌جایی روستایی که روی محوطه قرار دارد و تبدیل آن به موزه را هم تیم باستان‌شناسی در سال 1397 به سرپرستی عباس مقدم، روی میز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و وزارت راه و شهرسازی گذاشته‌اند. او پیش‌تر به «ایران» گفته است:«در این طرح یک روستا با تمام مساحت آن که شامل خانه و اراضی روستایی می‌شود، در خارج از عرصه چگاسفلی ساخته می‌شود.» تیم کاوش اصرار دارد اهالی روستا در منطقه‌ای نزدیک به سایت چگاسفلی استقرار یابند تا بتوانند از مزایای حضور گردشگر در این شهر باستانی بهره ببرند.
او می‌گوید:«در طرح داده شده، تمام خانه‌ها و اراضی موجود دیده شده است. معتقدیم باید یک روستا با توجه به شرایط منطقه و هماهنگ با آینده چگاسفلی و جاذبه‌های گردشگری آن دیده شود.» بازدید بالای گردشگران از خاتون، زنی شش هزار ساله که از چگاسفلی به موزه قلعه شوش رفته، نشان از تمایل بالای گردشگران برای حضور در چگاسفلی دارد.»
مقدم اعتقاد دارد جا‌به‌جایی اهالی روستا به منطقه‌ای خارج از دشت زهره تبعات اجتماعی دارد و نباید اهالی را از ریشه‌های خودشان جدا کرد. تیم باستان‌شناسی، منطقه مورد نظر را برای ساخت روستای جدید بررسی کرده و اعلام می‌کند این منطقه دارای داده‌های تاریخی و باستانی نیست و فاقد آثار فرهنگی است. تیم کاوش حتی ضوابط حریم و ارتفاع خانه‌ها را هم مشخص کرده تا حریم منظری شهر چگاسفلی خدشه‌دار نشود. مقدم می‌گوید:«اگر طرح از سوی مسئولان تصویب شود، در مرحله بعد می‌توان روی معماری خانه‌های شهرک و هماهنگی آنها با چگاسفلی متمرکز شد.»
به گفته او، این معماری می‌تواند روستای جدید را به یکی از جاذبه‌های مرتبط با تاریخ ارزشمند چگاسفلی تبدیل کند. عباس مقدم که تلاش‌های بسیار زیادی برای حفاظت از چگاسفلی و بیان اهمیت این سایت داشته، می‌گوید:«طرح به صورتی نوشته شده که هیچ حقی از روستاییان ضایع نشود.»
 اگر طرح تیم باستان‌شناسی توسط مسئولان اجرایی شود، روستای جدید چگاسفلی می‌تواند اولین روستایی باشد که با نگاه میراث فرهنگی و میزبانی از گردشگران ساخته می‌شود. اهالی روستا نیز می‌توانند در دل یک روستا با بومگردی، اقتصاد جدیدی همزمان با کشاورزی برای خود تعریف کنند تا نام و نان آنها همزمان حفظ شود. روستایی که اولین صاحبان قدیمی‌ترین شهری هستند که تعلق خلیج فارس به ایران را به ۶ هزار سال پیش می‌برد.