سومین اجلاس همکاری‌های ایران و آفریقا، روز گذشته با سخنرانی رئیس ‌جمهوری، معاون اول رئیس ‌جمهور و حضور مقامات و نمایندگان ۵۱ کشور و بیش از ۷۰۰ فعال اقتصادی و تجاری از سراسر قاره آفریقا در تهران آغاز به کار کرد.
رویدادی که نه‌تنها نماد عزم جدی ایران برای توسعه روابط با کشورهای آفریقایی، بلکه گامی راهبردی برای تعریف جایگاه جدیدی از قدرت و هم‌افزایی جنوب جهانی در نظم بین‌الملل به شمار می‌رود. افزایش حجم تجارت 800 میلیون دلاری فعلی میان ایران و آفریقا و رساندن آن به سهم 10 تا 20 میلیارد دلاری ایران از تجارت خارجی هزار و 200 میلیارد دلاری کشورهای این قاره، یکی از هدفگذاری‌هایی است که در برگزاری سالانه این اجلاس پیگیری می‌شود.
این هدفگذاری تجاری در حالی است که سخنان رئیس ‌جمهوری در آیین گشایش اجلاس چهار روزه افقی گسترده‌تر و والاتر را از آمادگی ایران برای همکاری و شراکت با کشورهای آفریقایی در زمینه‌های مختلف ترسیم کرد. مسعود پزشکیان خطاب به مقام‌ها و اساساً کشورهای آفریقایی گفت: «ما در ایران آماده هستیم تمام دستاوردها و توانمندی‌های خود در عرصه‌های سلامت، تجارت، صنعت، کشاورزی و امنیت را با شما به اشتراک بگذاریم و با یکدیگر دنیایی بسازیم که همه انسان‌ها در فرصت کوتاه زندگی در این جهان بتوانند در صلح، امنیت، رفاه و آرامش کنار هم زندگی کنند.»
رئیس‌ جمهوری در ادامه گفت: «باید به جای ترویج نفرت و خشونت بذر دوستی و برادری و محبت را در جهان بکاریم. هنگامی که حقوق یکدیگر را محترم بشماریم و با هم تجارت و تبادلات داشته باشیم، می‌توانیم جهانی آرام و انسانی‌تر رقم بزنیم.»

اقتصاد؛ محور همکاری‌های پایدار
محمدرضا عارف معاون اول رئیس ‌جمهوری نیز در سخنرانی خود، با یادآوری پیوندهای تاریخی و تمدنی ایران و آفریقا بر اراده دولت وفاق ملی برای گسترش و تقویت روابط همه‌جانبه با کشورهای آفریقایی تأکید کرد.
معاون اول رئیس ‌جمهوری با بیان اینکه «آفریقا را نه صرفاً یک بازار مصرفی بلکه یک شریک راهبردی در هندسه نوین قدرت جهانی می‌دانیم»، گفت: «زمان آن رسیده که ملت‌های جنوب در تاریخ معاصر قواعد بازی را خودشان بنویسند.»
وی با اشاره به تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، گفت: «ما توانسته‌ایم در مواجهه با چالش‌های سیاسی و اقتصادی الگوی پایدار رشد و پیشرفت را به جهانیان عرضه کنیم و در این بستر، همکاری جمهوری اسلامی ایران با کشورهای آفریقایی برپایه اصول انسانی، عدالت محوری، کرامت ملت‌ها و اشتراکات تاریخی و تمدنی استوار است.»
عارف همچنین با اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب در زمینه ضرورت گسترش همکاری‌های راهبردی با قاره آفریقا، افزود: «با الهام از رهنمودهای رهبر انقلاب و ارزش‌های انقلابی خود، در دولت وفاق ملی خواهان تقویت روابط و گسترش همکاری‌های عمیق و نهادینه با کشورهای آفریقایی هستیم و در سند چشم‌انداز و برنامه هفتم توسعه کشور به گسترش همکاری با کشورهای آفریقایی تأکید ویژه شده است.»
معاون اول رئیس ‌جمهوری با بیان اینکه «ائتلاف جنوب جهانی، ائتلافی برای طراحی نظمی نو و نظمی برخاسته از قلب ملت‌ها است»، اظهار کرد: «ما در ایران، نه تنها از منابع غنی نفت، گاز و معادن برخورداریم، بلکه اراده، دانش و فناوری لازم را نیز در اختیار داریم. این توانمندی را نه در جهت سلطه، بلکه در مسیر برادری و هم‌سرنوشتی با آفریقا به کار خواهیم گرفت.»

پیشنهاد برگزاری اجلاس مشترک سران آفریقا و ایران
معاون اول رئیس‌ جمهوری در بخش دیگری از سخنانش با اعلام اینکه «جمهوری اسلامی ایران آمادگی کامل دارد تا در تمامی حوزه‌ها، از جمله حوزه‌های ذکر شده، همکاری‌های خود را گسترش داده و با رویکردی بلندمدت، مشارکتی  پایدار پایه‌گذاری کند»، افزود: «همچنین با هدف ارتقای سطح روابط و ایجاد تحولی بنیادین، پیشنهاد می‌کنم اجلاس مشترک سران کشورهای آفریقایی و ایران در سال ۲۰۲۶ برگزار شود.»
عارف با تصریح اینکه ایران در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی، صاحب زنجیره کامل فناوری و تولید است اما تمایل دارد که فراتر از فروش محصولات شریک راهبردی کشورهای آفریقایی باشد و نه فقط برای صادرات، بلکه برای شتاب دادن به جهش صنعتی آفریقا ایفای نقش کند؛ حوزه‌های معدن و صنایع معدنی، کشاورزی دانش‌بنیان و طراحی شبکه‌های انرژی پاک و برق منطقه‌ای را از جمله زمینه‌های متعددی دانست که می‌تواند موضوع شراکت ایران و آفریقا و آفرینش ارزش از دل خاک‌های زرین آن باشد.
وی بر همین اساس خاطرنشان کرد: «قاره آفریقا، به عنوان یکی از قطب‌های نوظهور اقتصادی با تجارت سالانه بالغ بر هزار و 500 میلیارد دلار و نرخ رشد متوسط ۴ درصدی که انتظار می‌رود در سال‌جاری به ۴.۵ درصد برسد، با منابع طبیعی غنی و جمعیتی جوان، شریکی راهبردی و ارزشمند برای جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.»

اقدام عملی ایران برای توسعه روابط
معاون اول رئیس‌ جمهوری با بیان اینکه «با تشکیل دولت چهاردهم و دولت وفاق ملی، راهبرد توسعه همکاری‌ها با جهان، بویژه با قاره آفریقا، با جدیت بیشتری دنبال شد و بر اساس مصوبه دولت، دبیرخانه دائمی اجلاس همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا تأسیس و فعالیت خود را آغاز کرده است»، بخشی از اقدامات عملی ایران در راستای اراده توسعه همه‌جانبه روابط با آفریقا را
تشریح کرد.
وی با اشاره به راه‌اندازی خطوط کشتیرانی منظم به غرب و جنوب آفریقا، طراحی سازوکارهای مالی برای مبادلات بانکی از طریق تهاتر، توسعه کشاورزی فراسرزمینی، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های فنی و مهندسی و اجرای حداقل ۵ پروژه بزرگ عمرانی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار به عنوان بخشی از اقدامات عملی انجام شده، افزود: «فراهم‌سازی زمینه مشارکت شرکت‌های دولتی و خصوصی ایران در پروژه‌های سرمایه‌گذاری آفریقا، تقویت اتاق‌های مشترک بازرگانی، افزایش مراکز تجاری ایران در قاره آفریقا از ۱۳ مرکز به ۲۰ مرکز و برنامه‌ریزی برای اعزام ۱۲ رایزن اقتصادی جدید تا پایان سال‌جاری، دیگر اقدامات عملی است که در دستور کار دولت چهاردهم قرار دارد.»

یادداشت

بخش خصوصی؛ موتور حرکت ایران در آفریقا

حسن رضایی
 رئیس مرکز تجاری ایران و کامرون

ایران در بسیاری از حوزه‌های فناوری سرآمد است که می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق، صادرات مربوط به این حوزه‌ها را به قاره آفریقا توسعه داد. پیش‌بینی می‌شود جمعیت نیمی از ۵۴ کشور این قاره تا سال ۲۰۵۰ دو برابر شود. این رشد جمعیتی، نیازمند فناوری، کالاهای مصرفی، خدمات فنی و مهندسی، دارو، لوازم ساختمانی، محصولات نفتی (قیر و روغن موتور) و سایر کالاهاست که ایران توانایی تولید رقابتی آنها را دارد. محدودیت‌های نقل‌و‌انتقالات مالی ناشی از تحریم‌ها، چالش اصلی تجارت با آفریقاست. برای رفع این موانع، نیازمند توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل هوایی و دریایی و نیز ایجاد سازوکارهای مالی مشترک مانند صندوق مالی ایران و غنا هستیم. نمایشگاه‌هایی مانند «اکسپو ۲۰۲۴ ایران» و اجلاس آفریقا با استقبال گسترده تجار آفریقایی مواجه شده‌اند، به‌طوری که ظرفیت مراکز اقامتی تکمیل شده و متقاضیان زیادی در انتظار مشارکت هستند. بنا به این شرایط، لازم است چند استراتژی در پیش گرفته شود که برخی از آنها شامل موارد ذیل است:
۱. حضور فعال در نمایشگاه‌های آفریقایی: علاوه بر دعوت از تجار آفریقایی، باید در نمایشگاه‌های کشورهایی چون کامرون و غنا حضور یافت تا کالاهای ایرانی به صورت ملموس معرفی شوند.
۲. افزایش همکاری‌های فنی: استفاده از ظرفیت‌های شرکت‌های ایرانی در پروژه‌های زیرساختی آفریقا، مانند نیروگاه، خطوط انتقال برق و کشاورزی.
۳. توسعه مراکز تجاری: تقویت زیرساخت‌های مراکز تجاری ایران در آفریقا برای ارائه خدمات حقوقی، مالی و لجستیکی.
۴. رقابت با چین و ترکیه: تمرکز بر کیفیت و قیمت رقابتی، بویژه در حوزه‌های ماشین‌سازی، مصالح ساختمانی و محصولات پتروشیمی. برگزاری سومین دوره اجلاس آفریقا و نمایشگاه‌های تخصصی، گام مؤثری در شناساندن توانمندی‌های ایران به بازار این قاره است. همکاری با اتاق‌های بازرگانی آفریقایی مانند اتاق کامرون و ایجاد کمیته‌های مشترک، زمینه توسعه پایدار روابط تجاری را فراهم می‌کند. با بهره‌گیری از تجربه ۲۵ساله مراکز تجاری ایران در آفریقا و رفع موانع مالی و حمل‌ونقلی، می‌توان سهم ایران را در بازار مصرف یک‌میلیارد و 200 میلیون نفری آفریقا به‌صورت تصاعدی افزایش داد. موفقیت در این مسیر مستلزم حضور و مشارکت بخش خصوصی ایران در پروژه‌های کلان و ارائه بسته‌های تشویقی برای آنان است.

یادداشت

ارتباط با آفریقا هدفمند باشد

جعفر قنادباشی
 کارشناس مسائل آفریقا

آفریقا مجموعه‌ای از کشورها با ظرفیت‌های عظیم اقتصادی، معدنی، کشاورزی، سیاسی و فرهنگی است که این ویژگی‌ها موجب شده قدرت‌های بزرگ برای حضور و نفوذ در این قاره رقابت جدی داشته باشند.
هیچ کشوری در جهان از ظرفیت‌های اقتصادی، بازارها و منابع معدنی آفریقا چشم‌پوشی نمی‌کند. این قاره با دسترسی به دو اقیانوس و منابع طبیعی فراوان، زمینه‌های متنوعی برای همکاری و سرمایه‌گذاری دارد. ایران نیز با توجه به نیازها و ظرفیت‌های خود می‌تواند در حوزه‌هایی مانند صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی، راهسازی و همچنین اعزام متخصصان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در عرصه‌های پزشکی و فنی در این قاره نقش‌آفرینی کند.
از منظر سیاسی آفریقا با داشتن ۵۴ کشور، سبد رأی قابل توجهی در مجامع بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارد. همکاری با کشورهای آفریقایی می‌تواند برای ایران پشتوانه سیاسی مؤثری ایجاد کند؛ چنانکه در موضوعاتی مانند فعالیت‌های هسته‌ای حمایت برخی کشورهای قاره نقش مهمی ایفا کرده.
با این حال انتقادهایی نسبت به نحوه تعامل ایران با آفریقا وجود دارد. مهم‌ترین ضعف‌ نبود اولویت‌بندی میان کشورهای آفریقایی و هدفمند نبودن دعوت از سرمایه‌گذاران، تجار و دولت‌های شناخته‌شده این کشورهاست.
همچنین اتکای صرف به دولت و نادیده گرفتن نقش بخش خصوصی، باعث محدود شدن دستاوردهای ایران در آفریقا شده است. از این رو برای موفقیت در بازارهای آفریقا و بهره‌برداری از ظرفیت‌های این قاره، باید با شناخت دقیق‌تر، برنامه‌ریزی هدفمند و مشارکت فعال بخش خصوصی، روابط خود را با کشورهای منتخب آفریقایی توسعه دهیم تا بتوان از فرصت‌های این منطقه بیشترین بهره را کسب کرد.