علیرضا حجتی
رونامه‌نگار

تنش میان هند و پاکستان، همیشه نفس جهان را در سینه حبس کرده است. 2 کشور مجهز به سلاح هسته‌ای حالا دوباره در آستانه تقابلی دیگر قرار گرفته‌اند. بهانه این اتفاق هم به «جامو و کشمیر» بر می‌گردد. منطقه‌ای زیبا با ژئوپلیتیک مهم که به عنوان استخوان لای زخم هند و پاکستان باقی مانده است.
اسلام آباد و دهلی 2 جنگ از 3 جنگ خود را بر سر کشمیر انجام داده‌اند. حالا حمله‌ای مرگبار به گردشگران هندی و نپالی در منطقه تفریحی «پاهالگام» در کشمیر تحت کنترل هند توسط شبه نظامیانی که خود را «مقاومت کشمیر» خوانده‌اند و ظاهراً به «لشکر طیبه» وابسته هستند، آتش درگیری در شبه قاره را شعله‌ور کرده است.
هند و پاکستان، طی روزهای گذشته مجموعه‌ای از اقدامات تنبیهی و تقابل جویانه را علیه یکدیگر در پیش گرفته‌اند که چشم‌اندازی جز یک برخورد نظامی نخواهد داشت.
هند روابط دیپلماتیک با پاکستان را کاهش داده، معاهده حیاتی تقسیم آب را به حالت تعلیق درآورده، تمام ویزاهای صادرشده برای شهروندان پاکستانی را لغو کرده و تنها مرز زمینی با پاکستان را بسته است.
تنش‌ها میان ۲ کشور پس از حمله تروریستی اخیر در جامو و کشمیر و اتخاذ اقدامات متقابل، شدت گرفته است. هند اعلام کرد که جمعه شب، نیروهای پاکستانی بار دیگر آتش‌بس در امتداد خط کنترل کشمیر را نقض کرده‌اند. ارتش هند روز شنبه اعلام کرد که  یک مورد دیگر از نقض آتش‌بس در امتداد خط کنترل میان هند و پاکستان در دره کشمیر رخ داده است.
در همین حال، نخست‌وزیر پاکستان گفت که کشورش برای شرکت در هرگونه تحقیق بی‌طرفانه و شفاف در مورد حمله تروریستی که در جامو و کشمیر رخ داد، آماده است. «شهباز شریف» در مراسمی که در آکادمی نظامی در ابوت‌آباد برگزار شد، گفت: «پاکستان برای شرکت در هرگونه تحقیق بی‌طرفانه، شفاف و قابل اعتماد آماده است.»
اکنون به نظر می‌رسد 2 کشور در آستانه یک درگیری نظامی دیگر هستند، چرا که هند وعده داده است در پاسخ به یک حمله تروریستی مرگبار در کشمیر که آن را به پاکستان مرتبط می‌داند، انتقام بگیرد. تنش‌ها آن‌قدر افزایش یافته که هند تهدید کرده است جریان یکی از سیستم‌های رودخانه‌ای اصلی (رود سند) به سوی پاکستان را قطع کند، اقدامی که پیشتر و حتی در جریان جنگ‌های چند دهه گذشته دو کشور، هرگز انجام نداده بود.
پاکستان، که هرگونه دست داشتن در حمله کشمیر را انکار کرده، تصمیم هند درباره آب را «اقدام به جنگ» خوانده است.
پاکستان اعلام کرده که هرگونه تلاش هند برای تغییر جریان رودخانه سند را معادل اقدام جنگی تلقی خواهد کرد. این کشور همچنین حریم هوایی خود را به روی تمامی پروازهای هندی بست و از تعلیق فوری تجارت با هند خبر داد؛ از جمله تجارت هند با کشورهای ثالث از طریق خاک پاکستان.
روابط هند و پاکستان همواره تحت تأثیر مناقشه، دیپلماسی تهاجمی و بی‌اعتمادی متقابل بوده است، بویژه درباره منطقه زیبای هیمالیایی کشمیر. با وجود روابط عمدتاً پرتنش، هند و پاکستان گهگاه تلاش‌هایی برای صلح انجام داده‌اند. اما با این حال، درگیری‌های مرزی مکرر و حملات متعدد شبه‌نظامیان در کشمیر و هند، ابتکارات صلح را با مانع روبه‌رو کرده‌اند؛ چرا که دهلی‌نو موضع سختی در قبال اسلام‌آباد اتخاذ کرده و آن را به «تروریسم» متهم کرده است.
در سال ۱۹۹۹، شورشیان تحت حمایت پاکستان و سربازان پاکستانی پست‌های نظامی هند را در ارتفاعات یخی منطقه کارگیل تصرف کردند. نیروهای هندی واکنش نشان دادند و درگیری ده‌هفته‌ای، دست‌کم هزار کشته از دو طرف برجای گذاشت.
در سال ۲۰۰۸، گروهی از مهاجمان مسلح وابسته به گروه پاکستانی لشکر طیبه، حمله‌ای گسترده در پایتخت مالی هند، بمبئی انجام دادند که منجر به کشته شدن ۱۶۶ نفر شد. دهلی‌نو سرویس اطلاعاتی پاکستان را به دست داشتن در این حمله متهم کرد، اتهامی که البته اسلام‌آباد آن را رد کرد. در سال ۲۰۱۹، بمب‌گذاری انتحاری با خودرو، جان ۴۰ سرباز هندی را در کشمیر گرفت و دو کشور را به آستانه جنگ نزدیک‌تر کرد. در پاسخ، هند اعلام کرد که نیروی هوایی‌اش اردوگاه آموزش شبه‌نظامیان را در داخل پاکستان هدف قرار داده است. پاکستان در واکنش حملات هوایی انجام داد و یک هواپیمای نظامی هندی را سرنگون کرد و خلبان آن را اسیر کرد که بعداً آزاد شد.
چند ماه بعد، دولت نارندرا مودی وضعیت نیمه‌خودمختار کشمیر را لغو کرد و تدابیر امنیتی گسترده‌ای اعمال کرد. از آن زمان، هند با حضور گسترده امنیتی، نظم را در منطقه حفظ کرده و به‌طور چشمگیری مخالفت‌ها، آزادی‌های مدنی و آزادی رسانه‌ها را محدود کرده است.

یک پیشینه جنگی
درگیری بین هند و پاکستان از تقسیم «هند بریتانیا» در سال ۱۹۴۷ که در «قانون استقلال هند» تصویب شد، نشأت می‌گیرد. این تقسیم‌بندی، پاکستان با اکثریت مسلمان و هند با اکثریت هندو را ایجاد کرد و به مناطق متنوعی چون جامو و کشمیر اجازه داد تا کشور مورد الحاق خود را انتخاب کنند. مهاراجه (حاکم کشمیر) در آن زمان در ابتدا به دنبال استقلال بود، زیرا کشمیر برای قرن‌ها تحت سلطه امپراطوری‌های فاتح قرار داشت و مورد غفلت واقع شده بود. اما در نهایت، برای دریافت کمک در برابر هجوم دامداران پاکستانی، با الحاق به هند موافقت کرد و این امر جنگ هند و پاکستان در سال‌های 48-1947 را برانگیخت. توافق کراچی در سال ۱۹۴۹ به طور موقت خشونت‌ها در منطقه جامو و کشمیر را با ایجاد یک خط آتش‌بس تحت نظارت کمیته آتش‌بس سازمان ملل پایان داد. تنش‌ها تا سال ۱۹۶۵ به تدریج افزایش یافتند، زمانی که یک درگیری مرزی به جنگی تمام‌عیار منجر شد. سال ۱۹۷۱، هند و پاکستان بار دیگر بر سر «پاکستان شرقی» وارد جنگ شدند که با حمایت نیروهای هندی، این منطقه به استقلال رسید و کشور کنونی بنگلادش تأسیس شد. هند و پاکستان تلاش کردند با امضای توافق شیملا در سال ۱۹۷۲، دورانی جدید از روابط دوجانبه را آغاز کنند؛ توافقی که «خط کنترل» (LOC)‌ را به عنوان مرز موقت نظامی در کشمیر تعیین کرد. با این حال، در سال ۱۹۷۴، با ورود تسلیحات هسته‌ای به معادله، ابعاد جدیدی به این مناقشه افزوده شد. همان سال هند اولین سلاح هسته‌ای خود را آزمایش کرد که رقابت تسلیحات هسته‌ای را آغاز کرد و پاکستان دو دهه بعد به این توانمندی دست یافت.
در سال ۱۹۸۹، پاکستان از جنبش مقاومت نوظهور در کشمیر تحت کنترل هند بهره‌برداری کرد تا کنترل هند را تضعیف کند و این اقدام باعث شعله‌ور شدن دوباره تنش‌ها و آغاز دهه‌ها خشونت شد.
در سال ۲۰۱۴، امیدهایی وجود داشت که هند به دنبال مذاکرات صلح با پاکستان برود، پس از آنکه نخست‌وزیر جدید هند، نارندرا مودی، نواز شریف نخست‌وزیر پاکستان را برای شرکت در مراسم تحلیف خود دعوت کرد. با وجود دوره‌ای کوتاه از خوش‌بینی، روابط در اوت ۲۰۱۴ دوباره تیره شد، زمانی که هند مذاکرات برنامه‌ریزی شده با وزیر امور خارجه پاکستان را به دلیل ملاقات کمیسر عالی پاکستان در هند با رهبران جدایی‌طلب کشمیری لغو کرد.
روند به سوی مذاکرات معنادار در سپتامبر ۲۰۱۶ به پایان رسید، زمانی که شبه‌نظامیان مسلح به یک پایگاه ارتش هند در منطقه اوری، نزدیک خط کنترل، حمله کردند و هجده سرباز هندی را کشتند که مرگبارترین حمله به نیروهای مسلح هند طی دهه‌ها بود. در پاسخ، ارتش هند اعلام کرد حملاتی علیه اردوگاه‌هایی در کشمیر تحت کنترل پاکستان انجام داد. این دوره با افزایش درگیری‌های مرزی همراه بود که از اواخر ۲۰۱۶ آغاز شد و تا ۲۰۱۸ ادامه یافت و منجر به کشته شدن ده‌ها نفر و آوارگی هزاران غیرنظامی در دو سوی «خط آتش بس» شد.
پس از تحولات اخیر تحلیلگران هشدار می‌دهند که ممکن است بن‌بستی طولانی و خطرناک ایجاد شود، چرا که کانال‌های دیپلماتیک میان این دو کشور مسلح به سلاح‌های هسته‌ای سال‌ها پیش از میان رفته و قدرت‌های جهانی نیز اکنون درگیر بحران‌های دیگری هستند.