علی عوض‌خواه
روزنامه نگار

امروز، دوم اردیبهشت‌ماه، روز «تأسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» است، روز نهالی که با فرمان امام خمینی(ره) تأسیس شد و با گردهم آمدن جوانان انقلابی، مسیری را طی کرد که امروز نه‌تنها در دفاع از کیان انقلاب و کشور، بلکه در تأمین امنیت منطقه نیز نقش بسزایی دارد. این درحالی است که شاید فرماندهان اولیه سپاه پاسداران نیز چنین آینده‌ای را برای این نهاد انقلابی تصور نمی‌کردند. اما مشکلاتی که به صورت روزمره پیش پای کشور و انقلاب قرار می‌گرفت، سپاه پاسداران را ناچار کرد تا با این مشکلات دست‌و‌پنجه نرم کند و همین تجربه‌اندوزی و حرکت بر اساس مقتضیات زمانه بود که این نهال نوپا، اکنون به درختی بارور تبدیل شده است.
 
چرایی تأسیس سپاه پاسداران
همه تاریخ‌نویسان و تحلیلگران گواهی می‌دهند که در پیروزی انقلاب اسلامی ایران هیچ سازمان نظامی منسجمی وجود نداشت که نقشی تعیین‌کننده در واژگون ساختن رژیم شاهنشاهی در مرحله پایانی انقلاب داشته باشد. این فقدان تأثیراتی هم برای دوره پس از انقلاب داشت. زیرا هیچ یک از گروه‌های موجود در آن زمان این ظرفیت را نداشتند تا وظیفه صیانت از انقلاب و دفاع از کشور و مردم را در مرحله «تأسیس نظام اسلامی»، به صورت تشکیلاتی و سازمان‌یافته برعهده گیرند. به همین دلیل بار اصلی انجام انقلاب و در مرحله بعد صیانت از انقلاب بر دوش مردم قرار داشت و درعین حال نظام اسلامی به دور از مصالح گروهی و صرفاً متکی به عقاید انقلابی و اسلامی مردم مسلمان ایران تأسیس شد. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان‌های سیاسی- نظامی نظیر گروهک منافقین، چریک‌های فدایی یا پیکار برای حذف نیروهای مسلح به جا مانده از رژیم گذشته و نیز به دست گرفتن، مهار و جهت‌گیری انقلاب به سمت اهداف خود، در چهار گوشه کشور فعالیت شدیدی را آغاز کردند. دلیل انتخاب این رویکرد از سوی گروه‌هایی که نظام دینی جمهوری اسلامی را قبول نداشتند و فقط خود و عقاید خود را شایسته به دست گرفتن حکومت می‌دانستند، روشن بود. در آن وضعیت انقلاب و در شرایطی که دولت مرکزی دوران‌ گذار به سمت تثبیت را طی می‌کرد، جایگزینی برای ارتش قابل تصور نبود. لذا تلاش‌های این گروهک‌ها می‌توانست به‌سادگی به انحلال تنها نیروی نظامی کشور یعنی ارتش منجر شده و از آن جهت که نظام جدید، بدون نیروی ساختاری سازمان‌یافته، آسیب‌پذیر می‌نمود، این گروه‌ها می‌توانستند با ادعای داشتن یک «ارتش خلقی» خود را جایگزین نیروی نظامی و دفاعی کشور، یعنی ارتش معرفی کنند. در نظر این گروهک‌ها با تشکیل «ارتش خلق» عنان حاکمیت جدید در دست گروه‌های سیاسی- نظامی با گرایش‌های چپ مارکسیستی قرار می‌گرفت. با این انگیزه بود که ارتش آماج حملات شدید قرار گرفت و انحلال این نهاد نظامی با تبلیغاتی گسترده‌ تقاضا می‌شد.
در همین شرایط ضرورت پاسداری مسلحانه از انقلاب در برابر هجوم دشمنان داخلی و خارجی و به تبع آن، نیاز به وجود نیروی سازمان‌یافته‌ای که پاسدار انقلاب باشد، میان شخصیت‌ها و گروه‌های مذهبی- انقلابی، در سطح مسئولان، میان توده‌ها و جوانان انقلابی احساس شده و به بحث گذاشته می‌شد. نیروهای انقلابی وفادار به امام خمینی(ره) نمی‌توانستند به ارتشی که همزمان با دولت مرکزی، در دوران ‌گذار بود و نیروهای مردمی و انقلابی آن هنوز ناشناخته بودند، اکتفا کنند.
از سوی دیگر فشار و تهدید گروهک‌های برانداز و تجزیه‌طلب، چه در خیابان‌های تهران و چه در شهرها و مناطق مرزی بیشتر می‌شد.
مجموعه این شرایط، که انقلاب را با خطر مواجه کرده بود، یک اقتضای تاریخی ایجاد کرد؛ اقتضای برخورداری انقلاب از یک نیروی دفاعی و نظامی منسجم؛ نیروهایی که با برخورداری از پشتوانه مردمی، توان دفاعی نیز داشته و به عنوان پشتوانه نظام جدید عمل کنند. برای نیل به این مقصود، چند گروه مسلح مذهبی و باورمند به اصول اسلامی و رهبری امام خمینی(ره) که سوابق مبارزاتی در انقلاب داشتند، جداگانه دست به کار شدند و هسته‌های اولیه حفاظت از انقلاب اسلامی را تشکیل دادند. در نهایت با تجمیع و وحدت این گروه‌های مسلح مذهبی بود که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در روز دوم اردیبهشت‌ماه 58 متولد شد.
 
 مکمل ارتش، متعهد به آرمان
برخلاف ارتش که صرفاً وظیفه دفاع از تمامیت ارضی کشور را بر عهده داشت، سپاه پاسداران به عنوان نیرویی که همراه با انقلاب و براساس اقتضائات انقلابی متولد شد، با تمرکز بر حفظ نظام اسلامی و مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی علیه انقلاب، پا به میدان گذاشت. به این ترتیب سپاه پاسداران از ابتدای فعالیت خود به ‌عنوان نیرویی مکمل و متعهد به آرمان‌های انقلاب شکل گرفت، الزامی که نقشه‌راه فعالیت‌های آینده این نهاد عقیدتی-دفاعی را ترسیم کرد.
 
تهدیدزدایی از دو سوی مرزها
یکی از برجسته‌ترین مقاطع فعالیت سپاه پاسداران، حضور مؤثر در جنگ تحمیلی بود. سپاه پاسداران به‌رغم نوپا بودن و با وجود اینکه هیچ آموزشی برای حضور در یک نبرد کلاسیک و فراگیر ندیده بود، در کنار ارتش، نقشی کلیدی در دفاع از تمامیت ارضی و استقلال کشور ایفا کرد. تشکیل نیروهای سه‌گانه زمینی، هوایی و دریایی در ساختار سپاه پاسداران، امکان حضور گسترده‌تر این نیرو در جبهه‌های جنگ را فراهم کرد. علاوه بر جبهه‌های جنگ با رژیم بعث، سپاه پاسداران در تثبیت امنیت داخلی کشور نیز نقش مهمی ایفا کرد؛ زمانی که با همکاری مشترک با ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملیات‌هایی را علیه تجزیه‌طلبان ترتیب داد و به‌تدریج ثبات و امنیت را به مناطقی که در خطر جدایی از ایران بودند، بازگرداند. این نهاد نظامی-عقیدتی‌، همزمان مقابله با منافقین و دیگر گروهک‌های تروریستی را هم در دستورکار خود قرار داد که زیر ضربه بردن خانه موسی خیابانی در بهمن‌ سال 60، نقطه درخشان این اقدام بود.
 
 آغاز عصر توسعه و اقتدار
با پایان جنگ تحمیلی و تثبیت امنیت در داخل کشور، در دهه‌های بعدی، سپاه پاسداران با درک ضرورت خودکفایی در حوزه دفاعی، در کنار ارتش، به توسعه توانمندی‌های نظامی و فناوری خود پرداخت. این نهاد با ایجاد یگان‌های تخصصی مانند نیروی هوافضا و نیروی دریایی، توانست دستاوردهای چشمگیری در حوزه‌های موشکی، پهپادی، سایبری و دریایی به دست آورد.
در حوزه موشکی، نیروی هوافضای سپاه پاسداران با طراحی و تولید موشک‌های بالستیک و کروز با بردهای متنوع، ایران را به یکی از قدرت‌های موشکی منطقه تبدیل کرده است؛ موشک‌هایی مانند ذوالفقار، خرمشهر و هایپرسونیک فتاح، دقت و قدرت تخریبی بالایی دارند و به‌عنوان یکی از ارکان اصلی بازدارندگی دفاعی کشور محسوب می‌شوند. در حال حاضر برد موشک‎‌های بالستیک ایران قریب به دو هزار کیلومتر را لمس کرده است. بنابر اعلام فرماندهان سپاه پاسداران، این نیرو از ده‌ها شهر زیرزمینی موشکی برخوردار است که تاکنون فقط 6 مورد از آنها را رونمایی کرده است.
در کنار توسعه توانمندی موشکی، سپاه پاسداران طراحی و توسعه پهپادهای اطلاعاتی و رزمی را هم در دستورکار خود قرار داده و به حدی از پیشرفت رسیده که در برخی از کشورها از جمله تاجیکستان خط تولید پهپاد راه‌اندازی کرده است.
نیروی دریایی سپاه پاسداران نیز با تمرکز بر استراتژی جنگ نامتقارن، توانسته است در خلیج‌فارس و تنگه هرمز، به‌عنوان یکی از نقاط استراتژیک جهان، قدرت بازدارندگی ایران را تقویت کند. شناورهای تندرو و موشک‌های ساحل به دریا، از جمله ابزارهای مؤثر این نیرو هستند. اخیراً نیز با الحاق ناو پهپادبر شهید بهمن باقری، پای نیروی دریایی سپاه پاسداران به آب‌های دوردست باز شده است.

 همقدم با ارتش
 در مسیر حفظ امنیت
سپاه پاسداران علاوه بر ایفای نقش در حوزه نظامی، در تقویت دیپلماسی دفاعی و قدرت بازدارندگی ایران نیز تأثیرگذار بوده است. نمایش توانمندی‌های موشکی و پهپادی در رزمایش‌ها، پیام روشنی به دشمنان ایران ارسال کرده است: هرگونه تعرض به منافع ملی ایران با پاسخی قاطع مواجه خواهد شد. این رویکرد، بویژه در برابر تهدیدات رژیم صهیونیستی و حضور نظامی آمریکا در منطقه، نقش مهمی در حفظ ثبات و امنیت کشور ایفا کرده است.
این پیشرفت‌ها همراه با همکاری نزدیک با ارتش، باعث شده است که ایران در منطقه‌ای پرتنش، به یکی از قدرت‌های نظامی برتر تبدیل شود. رزمایش‌های مشترک ارتش و سپاه پاسداران مانند ذوالفقار و پیامبر اعظم(ص) که سال گذشته انجام شد، نشان‌دهنده هماهنگی و هم‌افزایی نیروهای مسلح کشور در راستای تأمین امنیت ملی است.