نوروز؛ از تاریخ تا امروز
ادامه از صفحه یک
اعضای هیأت عبارت بودند از:
.1 حکیم ابوالفتح عبدالرحمان خازنی که در علم هندسه استاد کامل بود و در تحصیل معقولات، تا آن اندازه که موافق طبعش بود، کوشش می‌کرد. او زیجی به عنوان «معتبر سنجری» تنظیم کرد. علی بن زید بیهقی در تتمه صوان‌الحکمه می‌گوید: «وی انسانی منیع‌الطبع بود و صله هزاردیناری سلطان سنجر را نپذیرفت.»
2. حکیم عمر خیام که شرح حال و خدمات علمی آن حکیم بر همگان آشکار است.
3. ابوالعباس فضل بن محمد لوکری که از مردم لوکر بود. وی به یک واسطه، شاگرد شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا (428-370ق) بود، یعنی شاگرد بلاواسطه بهمنیار و به سه واسطه، استاد خواجه نصیر طوسی بود، بدین ترتیب که: خواجه نصیرالدین طوسی (وفات: 672ق) شاگرد فریدالدین داماد نیشابوری (وفات: 699ق)، و فریدالدین نیشابوری شاگرد فریدالدین عمر بن غیلان بلخی (وفات: 610ق) و فریدالدین بلخی شاگرد ابوالعباس فضل بن محمد لوکری (وفات: نیمه اول قرن ششم) و او خود شاگرد بهمنیار بن مرزبان آذربایجانی (وفات: 458ق) بوده و بهمنیار هم شاگرد نامی و برجسته ابن سینا. ابوالعباس لوکری ادیب صاحب نامی بود که به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود. او دیوانی داشته که تنها ابیات معدودی از آن به‌جا مانده است. افزون بر این، وی رساله‌ای دارد که در آن، اصول همه علوم حکمی، یعنی منطق، طبیعیات، الهیات، ریاضیات و حکمت عملی را به زبان فارسی به نظم کشیده و به نثر سلیس فارسی شرح داده است. او یکی از فلاسفه بزرگ قرن پنجم هجری بود که به فلسفه مشاء تسلط کامل داشت و موجب اشاعه فلسفه در خراسان بزرگ شد و شاگردان برجسته و صاحب نامی مانند قطب الزمان طبسی مروزی، عبدالرزاق ترکی و شرف‌الزمان ایلاقی و غیره را آموزش داد. وی به عنوان کتاب درسی یک مجموعه کاملی از همه علوم حکمی فلسفه مشاء به نام بیان الحق بضمان الصدق تألیف کرد. این کتاب تلخیصی است از همه مسائل اصلی فلسفه مشاء از ارسطو تا بهمنیار و البته در عین تلخیص، شرح کاملی از همه این مسائل است که دانشجویان فلسفه را از همه کتب مفصل و مختصر بی‌نیاز می‌کند.
4. حکیم میمون بن نجیب واسطی که علی بن زید بیهقی در تتمه صوان‌الحکمه درباره‌اش می‌گوید: «طبیبی فاضل و حکیم بود که با صاحبان جاه و مال اختلاط نمی‌نمود و در منطق، طبیعیات و الهیات کتاب شفا استاد کامل بود.»
5. حکیم ابوحاتم مظفر اِسفَزاری که وسیله‌ای برای تشخیص عیار فلزات قیمتی به نام «میزان ارشمیدس» ساخته بود که خزانه‌دار سلطان ملکشاه سلجوقی آن را از ترس برملاشدن خیانت‌هایش در خزانه، شکست و از بین برد.
دیگر دست‌اندرکاران تنظیم تقویم جلالی عبارتند از:
6. محمد بن احمد معموری؛
7. ابن کوشک بیهقی مباهی؛
درباره این دو تن اطلاعات اندکی در دست است.
در این نوشتار کوشیدم از منظری متفاوت به نوروز نگاه کنم. لازم است به ذکر این موضوع نیز بپردازم که در دریای وسیع معانی ژرف و آموزه‌های گرانقدر نهج البلاغه، به ویژه نامه شماره ۴۷ (با همه کوتاهی و گزیده گویی) مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های مهمی وجود دارد که توجه به آنها برای همگان در زندگی لازم است. به روایت دیگر، نامه ۴۷ نهج البلاغه می‌تواند به عنوان نقشه راه، و کلان روش زندگی اجتماعی و فردی مردمان به کار آید و باید امیدوار بود نگاه مردم به این نامه سرشار از معرفت به گونه‌ای جلب شود که به صورت «نصب‌العین» به کار گیرند.
در هر صورت، حضرت امیر(ع) در این نامه در مقام وصیت خود به دو امام بزرگوار، فرزندانش حسن و حسین (علیهما السلام)؛ مجموعه‌ای از رهنمودهای زندگی را بر می‌شمارند (در این مقاله، از ترجمه مرحوم جعفر شهیدی از نهج البلاغه استفاده شده): در کنار خصائلی چون خداترسی و چنگ نزدن به دنیا و...، یک رهنمود ایشان به راستی و وظیفه‌ای ساخته شده برای نوروز است: آشتی دادن با یکدیگر (برای افرادی که علاقه‌مند به مسائل واژگانی هستند می‌افزایم که آشتی با یکدیگر، ترجمه‌ای است که مرحوم شهیدی برای اصطلاح «صلاح ذات البین» انتخاب کرده‌اند، که کاملاً بلیغ و رسا است.) در هر صورت، نوروز فرصت خوبی برای آشتی با یکدیگر و فراموش کردن کینه‌ها و قهرها است. چرا که نوروز حیات دوباره آسمان و زمین است و به انسان‌ها می‌آموزد عمر انسان همچون گذشت ابرها از بالای سر انسان می‌گذرد، سال به سال پشت سر هم؛ و چه وقتی بهتر از نوروز برای فراموش کردن کینه‌ها و قهرها و آشتی دوباره با یکدیگر؟
به نظر اینجانب این لطف خداوند بوده که نوروز را برای ما ایرانیان و به طور کلی برای همه کسانی که آن را جشن می‌گیرند به ودیعت نهاده است. اگر قرار باشد تحولی به احسن الحال برای انسان رخ دهد چه فرصتی بهتر از نوروز وقتی که جهان دوباره حیات خود را جشن می‌گیرد؟
اجازه دهید بحث را به سوی دیگر ببریم و با برجسته کردن نکته مورد نظر امام علی(ع) در نامه شماره ۴۷ نهج البلاغه که آشتی دادن میان یکدیگر را از جمله وصیت‌های خود به فرزندانش برشمرده است، نگاهی کنم به کوششی که از سوی دین مبین اسلام برای پاسداشت نوروز، این رخداد فرخنده به عمل آمده است. طبیعی است که دین مبین قرار نبوده با سنتی حسنه که ریشه در قلب مردمان داشته به رویارویی برخیزد و البته توجه به نوروز را (دست کم از سوی بزرگان اسلام) توصیه نیز کرده است.
باید به این موضوع توجه کرد که ناظر به قدمت برپایی نوروز در فلات ایران و در حوزه ایران فرهنگی (که اشتراکات فرهنگی زیادی را با دیگر اقوام همسایه ایران پدید آورده است)، این جشن مورد توجه بسیاری از همسایگان ایران، از جمله کشورهای عربی نیز قرار گرفته است و چند گزارش نیز از ورود نام نوروز، به شکل عموماً معرب شده نیروز / النیروز در میان کهن‌ترین اشعار ادبی وجود دارد. از جمله جریر شاعر عرب که حدود سال ۳۰ قمری متولد شده است و نیز دیگر شاعر قرن اول هجری، اختل که حدود سال ۱۹ قمری به دنیا آمده است. همچنین قابل ذکر است که موارد متعددی درباره بررسی نوروز در شعر عربی وجود دارد؛ از جمله آنها گزارشی است که احمد موسی دانش آموخته زبان فارسی اهل کشور مراکش در سال ۱۳۸۱ تهیه کرد. او در این گزارش بجز اشاره‌های جریر و اختل به نوروز در اشعار خود، فهرستی از شاعران عرب را از قرن اول تا پنجم که به این مفهوم پرداخته‌اند، تهیه کرده است. این فهرست را می‌توان با نام‌هایی چون ابونواس، متنبی، بحتری و... نیز ادامه داد. این مجموعه اشعار را باید ادب نوروز نامید.
یاد دارم که یکی از رجال سیاسی عرب به من گفت در مصر در 20 مارس مردم سبزی پلو با ماهی می‌خورند و آن روز را النیروز می‌نامند.
نوروز قبطی، نوروز مصری یا نیروز قبطی به آغاز سال نو در روز اول ماه توت (یکی از ماه‌های مصر باستان) در مصر باستان گفته می‌شود. نوروز مصری در فصل بهار و قرار گرفتن خورشید در برج حمل همزمان با طغیان رود نیل و آغاز فصل زراعی بود. نوروز قبطی در مصر با نوروز در ایران باستان در اصل یکی است زیرا مصریان جشن نوروز را از ایرانیان گرفته و با همان نام و آداب و سنن برگزار می‌کردند. مصریان باستان عقیده داشتند که این روز آغاز خلقت نیز است.
نوروز که یکی از مشهورترین اعیاد مصر است از ایران باستان گرفته شده و به آن «نیروز قبطی» لقب داده‌اند. این عید با همان نام و آداب و سنن ایرانی در مصر برگزار می‌شود. قلقشندی در کتاب مناهج‌الفکر نیز می‌گوید: «مصریان در آن روز شادی کرده، آتش می‌افروزند و آب روی هم می‌پاشند که از مراسم ایرانیان به مراتب مفصل‌تر است. مردم شام نیز همین آیین را در اول ماه نیایش که یکی از ماه‌های رومی است، برگزار می‌کنند. بنابر یک فرضیه احتمالاً کمبوجیه نوروز باستان را به مصر برده است. بر طبق نظریه‌ای دیگر تاریخ ورود نوروز در مصر باستان در عهد حکومت داریوش بزرگ جانشین کمبوجیه بوده است. در زمان این پادشاه روابط فرهنگی میان مصریان و ایران محکم و استوار بوده است. مورخان و پژوهشگران همچنین نقل کرده‌اند که داریوش بعضی از اصلاحات تقویم مصری را به سرزمین خود آورده است. حتی پس از فتح مصر از طرف مسلمانان نیز این جشن باستانی در این کشور ادامه داشته است. اما روایت‌هایی که از ابن ایاس باقی مانده است، نشان می‌دهد که مصریان قبل از ورود اسلام به مصر نوروز را برگزار می‌کردند و با آداب و رسوم ایرانیان باستان شباهت بسیاری بین‌شان دیده می‌شود. حکومت مصر در عید نوروز به کارمندان و خانواده‌هایشان لباس و پوشاک می‌دهد و طبق عادت دیرینه مردم نیز به همدیگر هدیه می‌دهند.
این بحث را از آن جهت طرح کردم که نشان دهم در آغازین سال‌های هجرت، نوروز در شعر عربی نمود یافته و این نشان می‌دهد پرداختن به این موضوع در ذهن مردمان عرب وجود داشته است. بر این اساس هنگامی که از جایگاه نوروز در میان مسلمانان گفت‌و‌گو می‌کنیم، وقتی از ایرانیان سخن می‌گوییم خاطره جمعی آنها را در موضوعی تحلیل می‌کنیم که قرن‌ها در میان آنان وجود داشته و وقتی از مسلمانان غیرایرانی گفت‌و‌گو می‌کنیم، با کسانی روبه‌رو هستیم که این مفهوم را (به شهادت شاعرانی که از آنها یاد کردیم و سابقه آن را به سال‌های اول هجری رساندیم) به خوبی می‌شناخته‌اند.
استاد مهدی مهریزی با دقتی زایدالوصف روایت‌های ماثور از ائمه (ع) را جمع‌آوری کرده است، ایشان علاوه بر پرداختن به روایت‌های ائمه اطهار(ع) که بدان‌ها اشاره کردیم، فهرستی از عالمان اسلام را که به نوروز توجه داشته و حتی آداب و شعائر خاصی را برای آن برشمرده‌اند، از افراد صاحب نام و ارجمندی چون شیخ طوسی، ابن ادریس، شهید اول، ابن فهد، شهید ثانی، محقق کرکی، محقق اردبیلی و شیخ بهایی (و بسیاری دیگر) یاد کرده‌اند و بر این اساس باید گفت دانشمندان اسلامی که دغدغه رشد و گسترش معرفت اسلامی را داشته‌اند، نوروز را به عنوان میراث گرانقدر که بعد از اسلام یکی از ویژگی‌های جامعه بوده است، پاس داشته‌اند. این میان، با به قدرت رسیدن دولت صفوی در ایران که دغدغه‌های ملی و شیعی را ( به عنوان دو بال نگهبانی از جامعه ایرانی) مورد توجه قرار داده‌اند، با حمایت خود از این سنت حسنه ایرانی - اسلامی باعث ایجاد نوع ادبی «نوروز نامه»نگاری شده‌اند. یعنی مجموعه‌ای از کتاب که در آنها به نوروز به عنوان یک میراث دینی - ملی پرداخته شده و اهمیت توجه به آن برای مخاطبان برشمرده شده است و حتی قبل از صفویه حکیم عمر خیام در قرن پنجم جزو اولین کسانی است که نوروزنامه نوشته است. همچنین مرحوم آقا بزرگ طهرانی که عمر خود را صرف فهرست‌نگاری آثار مربوط به شیعیان کرده است، در جلد ۲۴ کتاب شگرف خود الذریعه الی تصانیف شیعه، بیست نوروزنامه/نوروزیه را برشمرده است.
تهیه متن‌هایی درباره نوروز در دوره صفوی با کتاب بحارالانوار، کوشش بسیار سترگ علامه مجلسی به اوج خود می‌رسد. علامه بزرگوار در جلد ۵۶ این کتاب، در صفحات ۹۱ تا ۱۴۳، به گزارش وسیعی درباره نوروز در سنت اسلامی پرداخته و بر این اساس نمونه‌های چندی از نوروزنامه‌های دوران خود را نیز در کتاب گنجانده است. جالب است بدانیم گزارش علامه مجلسی درباره نوروز توسط دانشمند مشهور اروپایی، جان والبریج که تاکنون آثار متعددی درباره فرهنگ و تمدن ایران تألیف کرده ، به صورتی روشمند مورد بررسی قرار گرفته و منابع آن برجسته شده است. مطالعه کوشش البریج برای کسانی که علاقه‌مند به بررسی آثار علامه مجلسی هستند ضروری، بلکه واجب است.
نمی‌توانم از آثاری که درباره نوروز نوشته شده است یاد کنم و یک اثر بسیار مهم را که متأسفانه در طول تاریخ گم شده و به دست ما نرسیده است، برنشمارم. ابن ندیم که در قرن چهارم هجری می‌زیسته است در کتاب الفهرست(صفحه ۲۲۳)، به هنگام ذکر فهرستی از آثار دانشمند بزرگ اسلامی و ایرانی صاحب بن عباد صدراعظم آل بویه در اصفهان که از جمله شیعیان بزرگوار قرن چهارم هجری به شمار می‌رود، اشاره می‌کند که صاحب، کتابی به نام الاعیاد و فضایل النیروز داشته، که البته همانگونه که یاد کردم، متأسفانه به دست ما نرسیده است. صاحب بن عباد از جمله مردمانی است که تاکنون قدر او آنگونه که باید و شاید شناخته نشده است و باید امیدوار بود روزی به طور جدی شخصیت کثیرالوجه او مورد توجه ما ایرانیان قرار گیرد. در نهایت، اکنون و با فرا رسیدن عید سعید نوروز، کوشیدم نشان دهم این سنت حسنه بسیار مورد توجه جامعه ایرانی و 9 کشور دیگر از جمله آذربایجان، ترکیه، عراق، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، افغانستان، هندوستان و پاکستان قرار گرفته و بیش از یک هزار سال ادبیات علمی درباره وجه دینی آن تولید شده است.
از دیگر سو، باید از فرصت استفاده کرد و ذهن مردم را به سمت آشتی و همدلی سوق داد. اگر به این سنت رفتار کنیم، یکی از وصایای مولا علی(ع) را مورد توجه قرار داده‌ایم. امید است که این گونه باشد.
منابع در دفتر روزنامه موجود است.
