نگاهی به کتاب «جامعه شناسی در فیلم» اثر کریس کیگل
سینمایی که اعتبارش را از عوام گرفت!
رشد مطالعات بینارشتهای در یک دهه اخیر را میتوان با انتشار کتابهای سینمایی هم سنجید. کتابهایی که متن آنها به نوعی حلقه وصل و گره خوردن هنر سینما و جهان فیلم با علوم انسانی و پارادایمهای آن است. جامعهشناسی سینما علمی است که به تحلیل جامعهشناسانه آثار سینمایی پرداخته و به تأثیر هنر سینما به عنوان یک رسانه روی جامعه میپردازد.
جامعهشناسی سینما علمی است که به تحلیل جامعهشناسانه آثار سینمایی پرداخته و به تأثیر هنر سینما به عنوان یک رسانه روی جامعه میپردازد. جامعهشناسی سینما فیلمهای سینمایی را از زوایای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تحلیل میکند. جامعهشناسی سینما به فیلم در قالب یک اثر سینمایی به عنوان یک پدیده اجتماعی نگاه کرده و از یکسو، تحولات و کنشهای اجتماعی مؤثر در خلق اثر سینمایی را کشف کرده و از سوی دیگر، تأثیرات فیلم روی جامعه را پیدا میکند.
جامعهشناسی سینما به دنبال زمینههای اجتماعی شکلگیری یک فیلم سینمایی بوده و همچنین تأثیرات سینما با تحلیل فیلم، جایگاه سینما در یک جامعه را تحلیل کرده و میفهمد که چرا این فیلم ساخته شده و چه تأثیراتی در جامعه سبب ساخت آن شده است. دانش جامعهشناسی درپی بررسی فرآیندهای اجتماعی در جامعه است.
«جامعهشناسی در فیلم» اما کتابی است که گرچه به نوعی در ذیل مطالعات بینارشتهای و جامعه شناسی سینما قرار میگیرد اما در رویکردی متفاوت به جامعه شناسی در فیلم میپردازد. کتابی پژوهشی و تحلیلی از کریس کیگل، استاد مطالعات سینما که به ظهور «امر اجتماعی» در سینمای هالیوودی میپردازد. کیگل بر این باور است که نفوذ اندیشه جامعهشناختی تأثیر مهمی بر شکل و محتوای فیلمها خصوصاً در سالهای پس از جنگ جهانی دوم در هالیوود گذاشته است. بخش مهمی از فیلمهایی که در این دوره تولید شدند، تحت تأثیر بینش جامعهشناختی به مسائل و معضلات اجتماعی از جمله نژادپرستی، فقر، بزهکاری، شهرها، نابرابری و سایر موضوعاتی میپرداختند که همزمان محل توجه جامعهشناسان در فضای دانشگاهی بود. هالیوود بیش از همه متأثر از مکتب کارکردگرایی و بعدها مکتب شیکاگو، موضوعاتی را بررسی میکرد که به نوعی به امر اجتماعی پیوند میخوردند. فیلمهایی که با مضمون مسأله اجتماعی تولید میشدند، رفتهرفته ذائقه مخاطبان و منتقدان آمریکایی را ارتقا دادند به طوری که از این فیلمها به عنوان «فیلم معتبر» (Prestige Films) نام برده میشد؛ فیلمهایی که اعتباربخش سینمای هالیوودی به شمار میرفتند و کلاسهای درس جامعهشناسی را به میان مردم عادی میبردند و آنها را با بینش جامعهشناختی آشنا میکردند. نگاهی اجمالی به نامزدهای اسکار بهترین فیلم در سالهای پس از جنگ جهانی دوم، الگویی از فیلمهایی با موضوعات مسألهمحور را نشان میدهد: تعطیلی از دست رفته (۱۹۴۵)، بهترین سالهای زندگی ما (۱۹۴۶)، قرارداد شرافتمندانه (۱۹۴۷)، گودال مار (۱۹۴۸)، پینکی (۱۹۴۹) و … این فیلمها در گیشه عملکرد خوبی داشتند و استودیوها در تبلیغات خود به آن میبالیدند. منتقدان مطبوعات عامهپسند و تهیهکنندگان فیلم آنها را فیلمهای «مسأله اجتماعی» نامیدند؛ برچسبی که ماندگار شد.
با رشد آگاهی جامعهشناختی در آمریکا، هالیوود نیز فیلمهای مسأله اجتماعی را به منزله نوعی از علوم اجتماعی رایج عرضه کرد. همانطور که آلفرد هیچکاک و کارگردانان فیلم نوآر روانکاوی فرویدی را با بیان خاص سینمایی رواج دادند، فیلمهای مسأله اجتماعی نیز فرمهای زیباییشناختی را برای ارائه مفاهیم جامعهشناختی به خدمت گرفتند. چرخهها و تولیدات شکل گرفته به موازات اجتماعی در حال تحول و فوران، گاهی با یکدیگر تناقضات متعددی داشتند. گاه آثار سینمایی در مسیر رخدادهای فکری پیش میرفت و از ایدههای دورکیم، فروید و یا هابرماس محظوظ میشد و گاه لیبرالیسم، چپگرایی و لیست سیاه، گرههایی در مسیر قرار میدادند. این جریانات گرچه یکدست نبودند و به سادگی در تار و پود فیلمها ننشستند اما دروازهای به سوی چشماندازهای نوین و بدیع گشودند تا جامعه شناسی، مسأله اجتماعی، بزهکاری، جرم شناسی، راهکار، جمع و فرد، به شاهواژههای بسیاری از ریویوها در روزنامه نگاری آمریکا بدل شوند.
این کتاب، مشخصاً بابت پرداختن به ظهور جامعهشناسی در شکل و محتوای فیلمها، جایگاه ویژهای در مطالعات سینمایی دارد و با سایر کتابهایی که سینما را از منظر جامعهشناختی بررسی میکنند، متفاوت است. هدف آن نه جامعهشناسی سینما بلکه نشان دادنِ حضورِ جامعهشناسی در فیلمهاست. «دو وجه فیلم اعتباربخش»، «هالیوود به مثابه جامعهشناسی عامهپسند»، «هالیوود و حوزه عمومی»، «ژانری ورای چرخهها» و «ملودرام رئالیستی» پنج فصل این کتاب هستند.
نویسنده تلاش کرده تا توضیح دهد که چرخه فیلمهای مسأله اجتماعی پس از جنگ نه تنها ژانری نوین را ثبت کرد بلکه نوعی جامعه شناسی عامه پسند را شکل داد که رشته نوظهور جامعه شناسی آمریکایی را با آرمانهای حوزه عمومی استودیوها پیوند زد.
به عبارت دیگر در این کتاب توضیح داده میشود که چطور فیلم به مثابه طرح یک مسأله اجتماعی بر نحوه فیلمسازی هالیوود تأثیر داشت که به وسیله آن فیلمسازان توانستند سبک بصری هایپررئالیستی را در ترکیب جدیدی از اهداف واقعی و قصه گویی تطبیق دهند.