یک گام تا درمان بیماری‌های نادر
محبوبه ستارزاده
خبرنگار
سالانه ده‌ها هزار نوزاد با بیماری‌های ناشی از جهش‌های ژنتیکی به دنیا می‌آیند؛ بیماری‌هایی مرموز که با وجود پیشرفت‌های فراوان دنیای علم، هنوز تلاش خاصی برای یافتن راه درمان آنها انجام نشده است. حالا محققان به دنبال راهی برای تولید ارگانوئیدها از سلول‌های خونی بیماران در شرایط آزمایشگاهی هستند تا با توجه به اینکه بیماری ژنتیکی بر کدام عضو کودک تأثیر گذاشته، بتوانند به‌سرعت تأثیر داروهای جدید را بر آن، آزمایش کنند، ( ارگانوئیدها نسخه مینیاتوری و ساده شده از یک اندام انسانی هستند که به صورت سه بعدی در آزمایشگاه تولید می شوند).
داستان «میلا»، آغاز یک طرح بزرگ
محققان معتقدند ارگانوئیدهای رشد یافته در محیط آزمایشگاهی که از سلول‌های خود بیمار تولید می‌شود، می‌تواند علاوه بر کاهش هزینه درمان و تست داروهای جدید، زمینه ساز سرعت بخشیدن به درمان‌های شخصی‌سازی شده، با کمک داروهای مرتبط با RNA شود.
رهبر این مطالعه، «اسکات یونگر»،
زیست شناس سلولی- مولکولی در مؤسسه تحقیقاتی کودکان Mercy Research است و این پژوهش بزرگ از داستان «میلا»، دختری با بیماری «باتن» کلید خورد (باتن، یک اختلال ژنتیکی نادر و خطرناک است که با تجمع مواد زائد در سلول‌های بدن بویژه سلول‌های مغز، منجر به اختلال در عملکرد سلول‌ها و در نهایت مرگ آنها می‌شود). این محققان با کلید زدن طرح پژوهشی خود، درنهایت موفق شدند به سرعت داروی متناسب با جهش بیماری غیرمعمول او را تولید کنند که سبب بهبود نسبی وی شد.
این سلول‌های بنیادی پرکار
این دارو درواقع یک الیگونوکلئوتید آنتی سنس (ASO) ،(رشته‌ای ازRNA که برای تصحیح جهش‌های ژنی طراحی می‌شود)بود و با اینکه محققان غالباً این داروها را با آزمایش بر سلول‌های پوستی کشت شده بیمار در آزمایشگاه‌ها تولید می‌کنند ولی «یونگر» تصمیم دیگری گرفت.
وی تلاش کرد سلول‌های خونی کودک بیمار را در شرایط آزمایشگاهی، به سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (iPS) تبدیل کند. این سلول‌ها از یک سو تمام قابلیتهای سلول‌های بنیادی جنینی ازجمله توانایی تولید یک جاندار کامل را دارند و ازسوی دیگر شاهد رد پیوند به دلیل مشکلات ایمونولوژیک نیستیم. با توجه به اینکه این سلول‌ها دارای تمامی کاربردهای بالقوه سلول‌های بنیادی جنینی شامل غربالگری داروها و مدلسازی بیماریها هستند، چشمانداز روشنی برای کاربرد درمانی این سلول‌ها در آینده وجود دارد.
مرحله بعد، تبدیل این سلول‌های نابالغ به بافت‌های درگیر در بیماری فرد مانند مغز یا ماهیچه و پیش‌بینی میزان تأثیرگذاری داروها بر درمان بافت آسیب دیده از جهش ژنتیکی است.
اما مشکل اینجاست که تولید سلول‌های iPS از سلول‌های بیمار، هزاران دلار هزینه دارد و می‌تواند تا یک سال هم طول بکشد. بنابراین «یونگر» راه دیگری در پیش گرفت و با ارائه یک فرمول متفاوت، زمان فرآیند تبدیل را از چندین ماه به 2 یا 3 هفته رساند.
درمان تحلیل عضلات 2برادر
علاوه بر «میلا»، با این روش برای 2برادر مبتلا به دیستروفی عضلانی دوشن (DMD) و تحلیل شدید عضلات نیز دارویی به صورت شخصی‌سازی شده، ارائه شد. در این بیماری، بدن فاقد یک پروتئین به نام دیستروفین، ماده‌ای حیاتی برای حفظ و ثبات ماهیچه‌ها ازجمله عضله قلب است. وقتی محققان این دارو را در ارگانوئیدهای قلب ساخته شده از سلول‌های خونی این دو کودک با بیماری جهش یافته استفاده کردند، مینی بافت‌ها شروع به ساخت پروتئین دیستروفین کردند.
این بدان معناست که داروی شخصی‌سازی شده، جواب داده و می‌توان امیدوار بود که در آینده این بیماران درمان شوند.
در قالب این طرح پژوهشی، قرار است توالی ژنوم 30هزار کودک با شرایط ژنتیکی نادر، در مدت 7 سال تعیین و درنهایت، جهش‌های عامل بیماری آنها شناسایی شود. البته این مسیر، طولانی‌تر از تصور ماست چراکه این آزمایش‌ها باید روی حیوانات انجام شود تا پس از گذشت یک پروسه چندساله، مجوز نهایی صادر شود.
