زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

عقاب شاهی را چند وقت پیش رئیس منطقه حفاظت‌شده کالمند یزد به دام تصویر انداخت. غروب روی کالمند پهن شده بود که عقاب شاهی آسمان را رج زد، بال کشید روی آهوها و جبیرها و کل و بزهای منطقه و آمد بالای سر جواد شکوهی؛ شکوهی نزدیک آبشخوری بود که محیطبان‌ها ساخته بودند تا در روزهای بی‌آبی، آب را برساند به حیات وحش کالمند. شکوهی می‌دانست چه خبر است. موبایل را کاشت و رفت و جایی کمین کرد... کارگردانی‌اش دقیق بود. عقاب آمد نشست، سرش را گلوله کرد روی سینه‌اش و نوک زد توی آب. آب را مزه مزه کرد، سرش را کشید به سمت آسمان و آب را سراند توی گلو. سرش را چرخاند، اطرافش را پایید و دوباره سرش را گلوله کرد روی سینه‌اش و زل زد به آب. شکوهی موبایل را برداشت فیلم را فرستاد برای همکارانش در منطقه و رفت تا استراحت کند. عقاب شاهی توی موبایل شکوهی پرواز کرد آمد تهران، شبکه‌های اجتماعی را زیر پر و بالش گرفت و پروازش را آنقدر ادامه داد که سر از شبکه‌های خارجی درآورد. همه نوشتند مشاهده «گونه نادر» عقاب شاهی در کالمند. معمولاً کلمه مرکب «گونه نادر» وقتی به نرمه گوش افکارعمومی می‌رسد زنگ خطر را به صدا در نمی‌آورد، نوید پیدا شدن گونه‌ای را می‌دهد اما آن‌طور که «ایمان ابراهیمی» کارشناس حیات وحش به «ایران» می‌گوید: اروپایی‌ها این گونه را از لبه انقراض برگردانده‌اند اما همچنان در لیست گونه‌های «آسیب‌پذیر» قرار دارد.
 
برگشتن از لبه انقراض
 به گفته ابراهیمی، زیستگاه‌های زادآوری و زمستان‌گذرانی عقاب شاهی آنقدر در مسیر پرواز تخریب شدند که او به لبه انقراض رسید اما اروپایی‌ها نگذاشتند داستانش پایان پیدا کند. بویژه اروپای شرقی در حفظ این شاهباز نقش داشتند. آنها آمدند و مناطق زادآوری این گونه را حفاظت کردند. او می‌گوید: «اوضاع جمعیتی گونه عقاب شاهی مقداری بهتر شده است اما با این حال هنوز آسیب‌پذیر محسوب می‌شود.»
 
عبور شاهباز از ایران
عقاب شاهی وقتی بعد از هزاران فرسنگ پرواز می‌کند از سرزمین‌های شمالی وارد ایران می‌شود تا نام «شاهباز» بگیرد. او نمی‌آید که در ایران بماند می‌آید تا در دشت‌های فراخ، زمستان‌گذرانی کند بعد آنقدر سفر را ادامه بدهد تا برسد به عربستان و شمال‌غرب آفریقا. همین برنامه‌ریزی باعث شده تا کارشناسان از جمله «ابراهیمی» به جمعیت اندک عقاب‌های شاهی در ایران بگویند «جمعیت عبوری». ابراهیمی می‌گوید: جمعیت کوچکی از عقاب شاهی تمام زمستان را در ایران می‌گذراند.
 
زمستان کالمند
جواد شکوهی، رئیس منطقه حفاظت‌شده کالمند هم این عقاب شاهی معروف شبکه‌های اجتماعی را در زمستان به دام دوربین موبایلش انداخت. دغدغه و دلنگرانی میهمان بلند‌نظر زمستان‌های ایران شباهت زیادی با معروف‌ترین میهمان زمستان‌های شمال ایران دارد، با درنایی به نام «امید» که آخرین بازمانده گله‌های غربی درناهای سیبری است؛ شباهت‌هایی با چند سکانس و چند فصل مانده به آخرین پرده زندگی درناهای سیبری در ایران. زیستگاه درناهای سیبری شالیزارهای فریدونکنار و ازباران و سرخرود در نزدیکی محمود‌آباد بود تا کارشناسان به خودشان بیایند از آن گله 14 بال درنا مانده بود، بعد که پای کارشناسان به شالیزارهای دامگاه‌دارها رسید تعدادشان به 3 بال رسید، بعد هم ماند تنهاترین درنای جهان در ایران؛ امید. داستان زندگی امید را شکارچی‌ها به پرده آخر رساندند؛ درناها را به جای «اگرت» گرفتند و شکار کردند. این بار هم داستان زندگی عقاب شاهی را آن‌طور که ابراهیمی می‌گوید، شکارچی‌ها می‌توانند به پرده آخر برسانند، نه اینکه خودش را شکار کنند؛ بلکه طعمه‌هایش را شکار کنند.
ابراهیمی می‌گوید: یک جمعیت بسیار کوچک از این گونه در ایران زادآوری می‌کنند. البته او نمی‌داند تعداد آنها چند بال است. به گفته این کارشناس هیچ پژوهشی روی عقاب‌های شاهی در ایران صورت نگرفته است. او ادامه زندگی عقاب شاهی را به دو موضوع وابسته می‌داند؛ پیدا کردن طعمه و غذا در پاییز و زمستان و مکان مناسب برای زادآوری در بهار و تابستان. راه عقاب شاهی‌ها برای زادآوری کمتر به ایران می‌افتد. عقاب شاهی برخلاف دیگر عقاب‌ها علاقه‌ای به زندگی در کوهستان‌ها ندارد. او اجتماعی نیست. تک پر دشت‌های فراخ است.
خوراکش را هم از میان خرگوش‌ها، قرقاول‌ها، سنجاب‌ها و موش‌های بزرگ برمی‌گزیند. ابراهیمی می‌گوید: عمده شکار و غذای عقاب شاهی را جونده‌های بزرگ‌جثه تشکیل می‌دهد. این گونه روی درخت‌های خیلی بلند و قدیمی لانه می‌سازد و به گفته ابراهیمی از بین رفتن این درخت‌ها به جمعیت عقاب شاهی آسیب جدی زده است.
چه باید کرد؟
 برای آنکه عقاب شاهی در ایران به سرنوشت درنای سیبری دچار نشود، ابراهیمی می‌گوید: باید تمرکز را روی حفاظت از طعمه آن گذاشت. او طعمه‌های سمی را یکی از تهدیدهای بزرگ جمعیت این گونه در ایران می‌داند و می‌گوید: لاشه‌های رها شده می‌تواند تعداد آنها را در ایران کم کند، بویژه سمی که کشاورزان به کار می‌برند می‌تواند برای این گونه خطرناک باشد.
عقاب شاهی از تمام مناطق زیستی ایران عبور می‌کند. ابراهیمی می‌گوید: باید مدیریت طعمه‌ها در این منطقه جدی گرفته شود و سلامت طعمه‌ها پایش شود.