زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

شکایت مدنی
اعتراض را «جلیل مختار» نماینده آبادان و خرمشهر شروع کرد، چون سد خرسان 3 به‌ عنوان یکی از 25 سدی که در زاگرس ساخته شده یا می‌شود، قرار بود بازهم سهمی از آب کارون را به استان‌های مرکزی چون اصفهان، یزد، فارس و... ببرد. پیش از آنکه فعالان مدنی و محیط‌‌زیست حکم قطعی را به نفع اکوسیستم دنا بگیرند، مختار یکی از مهم‌ترین تخلف‌های مجریان احداث سد را در نامه‌ای به رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور یادآور شد. مجریان سد مدعی پیشرفت فیزیکی بالای 50 درصد طرح شده بودند تا بر اساس یک مصوبه هیأت دولت بتوانند بودجه لازم را برای ساخت سد فراهم کنند، بدون آنکه لازم باشد از سازمان حفاظت محیط‌زیست مجوز بگیرند.

راهی برای دور زدن قانون
 بر اساس قانون، ارزیابی زیست‌محیطی و صدور مجوز از سازمان حفاظت محیط‌زیست، اولین گام هر پروژه توسعه و عمرانی است که در دهه‌های گذشته از سوی بسیاری از مجریان پروژه‌های عمرانی و ملی رعایت نشده است. هر سال بیش از 400 پروژه در کشور بودجه می‌گیرند بدون آنکه ارزیابی زیست‌محیطی داشته باشند. این مصوبه، یکی از دلایل بودجه‌گیری پروژه‌های در حال اجرا بدون اخذ مجوز محیط‌زیست است؛ مصوبه‌ای که تکمیل پروژه‌هایی با پیشرفت فیزیکی بالای 50 درصد را میسر می‌کند. سد خرسان 3 اما بنا بر آنچه این نماینده مکتوب کرده بود، بیشتر از 4 درصد پیشرفت نداشت. در زمان نگارش این گزارش هم آمارها نشان از پیشرفت 7 درصدی آن می‌دهد. مختار در آن نامه، یک «باید» را دوباره یادآوری می‌کند؛ طرح به دلیل پیشرفت کم فیزیکی باید مورد ارزیابی زیست‌محیطی قرار می‌گرفت. سازمان حفاظت محیط‌زیست هم در همه این کش‌وقوس‌ها اعلام کرد ساخت سد خرسان 3 به دلیل تأثیر منفی روی اکوسیستم دنا نمی‌تواند مجوز بگیرد. مختار، نماینده مجلس نوشت: همچنین نظر به رأی شعبه ۹ دادگاه عمومی، حقوقی شهرستان یاسوج علیه سد خرسان 3 و با توجه ‌به تبعات سیاسی و اجتماعی لغو فاینانس کشور چین، تمدید مجوز شورای اقتصاد برای استفاده از تسهیلات خارجی در شرایط فعلی خلاف قانون و مصالح ملی است. به همین دلیل ابطال مجوز صادره تا تعیین‌‌تکلیف شکایات طرح‌ شده مورد استدعاست.
او دست روی فقدان مجوز ماده 23 که مسیری برای گرفتن بودجه پروژه‌ها از جمله برای ساخت سد خرسان 3  است، گذاشت و نوشت: طبق قانون، شرط تخصیص بودجه و همچنین استفاده از فاینانس، اخذ مجوزهای قانونی و مجوز ماده ۲۳ است. مضاف بر اینکه برخی مجوزهای اعلامی وزارت نیرو خطاب به دستگاه قضا خلاف واقع و در برخی جهات از مرجع غیرصلاحیت‌دار بوده، لذا خواهشمند است دستور فرمایید به هر شکل ممکن با ابطال مجوز شورای اقتصاد برای استفاده از تسهیلات خارجی و تضمین تعهدات ماده ۶۲ قانون محاسبات عمومی اقدام شود.

شکایت به قانون
«فاطمه رشیدی» خبرنگاری از کهگیلویه و بویراحمد، جزو یکی از 10 فعال مدنی استان است که در خرداد‌ماه 1401 دادخواست را به دادگاه بردند تا جلوی سدی که 10 هزار روستایی را حاشیه‌نشین شهرها و روستاهای اطراف می‌کرد، بگیرند. رشیدی به «ایران» می‌گوید، تمام مستنداتی را که نشان می‌دهد ساخت سد غیرقانونی است، به دادگاه ارائه کردند. جلسه دادگاه چهار بار تشکیل و در نهایت رأی بدوی به نفع اکوسیستم دنا صادر شد.
او می‌گوید، به‌رغم آنکه مجریان سد خرسان 3 مدعی شده بودند برای ساخت سد 13 مجوز دارند اما تنها مجوزی که به دادگاه ارائه شد، پدافند غیرعامل بود. رأی بدوی به نفع منطقه حفاظت شده دنا صادر می‌شود و اما به گفته رشیدی، فعالان یک ترس داشتند؛ اینکه مجری، شکایت را به دیوان عدالت اداری ببرد و رأی را به نفع سدسازی بگیرد. بنابراین فعالان به رأی اعتراض می‌زنند و می‌خواهند دادگاه‌های استان حکم قطعی بدهند و تکلیف همه را مشخص کنند. در نهایت در بهمن‌‌ماه 1403 رأی به نفع محیط‌زیست صادر می‌‌شود و قاضی با استناد به 26 دلیل رأی به توقف همیشگی ساخت سد می‌دهد.
فراموشی 10 هزار روستایی
امید سجادیان، تسهیلگر اجتماعی و توسعه محلی و عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل‌های محیط‌‌‌زیست و منابع طبیعی کشور یکی از علل لغو ساخت سد خرسان 3 از سوی دادگاه را نداشتن مجوز ارزیابی زیست‌محیطی اعلام می‌کند و به «ایران» می‌گوید، این پروژه از سال ۸۷ تا ۹۶ چندین‌بار در کمیته ماده ۲ ارزیابی اثرات زیست‌‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور مطرح شد، ولی هیچ‌گاه موفق به اخذ مجوز ارزیابی اثرات زیست‌محیطی از  این سازمان نشد.
به گفته سجادیان، هیچ برنامه‌ای برای اسکان 10 هزار نفری که بر اثر ساخت سد بی‌خانمان می‌شدند، وجود نداشت، در صورتی که مجریان این طرح هنگام گرفتن مجوز در سال 96 متعهد شده بودند ساکنین 24 روستا را در جای جدید سکونت خواهند داد. این یکی از دلایلی بود که قانون، رأی را به نفع دنا صادر کرد. سید وحید موسویان، دادستان یاسوج هم می‌گوید، بنا بر تصویب‌نامه هیأت وزیران در تیرماه 96 باید کاشت درختان جایگزین درختانی که در سد غرق خواهند شد اجرا می‌شد اما مجریان سد حتی حاضر نشدند اعلام کنند این طرح به قطع و از بین رفتن چند هزار درخت منجر خواهد شد. بر اساس آنچه هیأت وزیران در تیرماه 96 تصویب کرده بودند، کاشت ۵۰۰ هکتار نهال جنگلی و ۷۰۰ هکتار بذرکاری، حفظ مجموعه آبشارهای آتشگاه با احداث سد حفاظتی و حفظ ۱۹۲ متر از اراضی بلافصل پایین‌دست اولین آبشار و همچنین برقراری دسترسی پیاده بین ساختگاه سد و آبشارهای آتشگاه بود. علاوه بر برنامه‌های اجرا نشده، وجود چند امامزاده و سایت  4500 ساله ایلامی و... از جمله دلایل صدور رأی این حکم است.
 

ترس از تغییر اقلیم دنا
محسن پاکباز، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست کشور در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید، سازمان حفاظت محیط‌‌زیست از همان ابتدا مخالف ساخت سد خرسان 3 در دنا بود. ترس سازمان محیط‌زیست بیش از هر چیز، تأثیر منفی جمع شدن آب پشت سد و تغییر اقلیم دنا بود. به گفته پاکباز، بررسی‌های کارشناسان آب نشان می‌داد جمع شدن آب پشت سد و بالا رفتن درجه دمای هوا، اکوسیستم کوه دنا را تغییر می‌دهد، برف دیگر روی دنا را سفید نمی‌کند و دودش در چشم تنوع زیستی منطقه می‌رود و این پیامد منفی، بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی را هم تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.
عبدال دیانتی‌نسب، مدیر کل سازمان حفاظت محیط‌زیست کهگیلویه و بویر‌احمد هم در گفت‌و‌گو با «ایران» یکی دیگر از دلایل صدور این رأی را تغییر برنامه سد اعلام می‌کند. در سال 96 که مجریان سد به دنبال گرفتن مجوز بودند، هدف از ساخت سد را تولید برقابی اعلام کردند اما بعد این طرح به انتقال آب از خرسان به حوزه مرکزی کشور یعنی اصفهان، یزد، فارس و... تغییر کرد. به گفته دیانتی‌نسب، تاج سد در چهارمحال و بختیاری است. خرسان 3 یکی از 25 سدی است که در کار بیرون کشیدن شیره جان زاگرس است. به گفته او، اگر این سد ساخته شود 17 روستا برای همیشه داخل سد غرق می‌شوند و 7 روستا آسیب جدی می‌بینند. 10 هزار روستایی از این منطقه کوچانده می‌شوند تا این سد هم مثل ساکنان 11 روستای پشت سد گتوند، آنها را به زندگی در حاشیه شهرها و روستا‌ها محکوم کند.

آیا دنا نجات یافت
منطقه حفاظت شده و زیست‌کره دنا را ساخت سد‌های دیگری چون تنگ سرخ، ماندگان و... تهدید می‌کند. قانون به صراحت ساخت سد خرسان 3 را که از سرشاخه‌های رودخانه کارون است، ممنوع اعلام کرده اما فعالان محیط‌‌زیستی منطقه به «ایران» می‌گویند، ساخت سد همچنان ادامه دارد عبدال دیانتی‌نسب، مدیر کل سازمان حفاظت محیط‌زیست کهگیلویه‌ و بویر‌احمد نیز مثل فعالان، پرده از دلنگرانی اصلی خود برمی‌دارد و می‌گوید آیا این حکم اجرایی می‌شود؟