مرتضی قورچی
استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه شهید بهشتی

نگاه به روابط بین‌الملل و جغرافیای سیاسی در دنیای امروز به‌طور قابل توجهی تغییر کرده است. در جغرافیای سیاسی کلاسیک، جهان به‌عنوان یک پازل متشکل از کشورها (Nation State) دیده می‌شود که هر کدام به‌طور مستقل از یکدیگر عمل می‌کنند. این رویکرد بر پایه اندیشه‌های رئالیسم بنا شده و بر تفکیک کشورها تأکید دارد.
اما در دهه‌های اخیر، بویژه در اواخر قرن بیستم و بیست و یکم، جهانی شبکه‌ای شکل گرفته که بر اساس اقتصاد و تولید تقسیم‌شده، بنا شده است. در این مدل، تولید کالاها بین کشورهای مختلف تقسیم می‌شود و نقاط کلیدی (نودها) مانند مناطق آزاد، مناطق ویژه اقتصادی و شهرهای فناوری اطلاعات (مانند بنگلور) به نمادهای این اقتصاد شبکه‌ای تبدیل شده‌اند. در این بستر جدید، مفهوم شرق و غرب به معنای کلاسیک خود کاهش می‌یابد. کشورهایی که در شرق قرار دارند، مانند ویتنام، به‌طور عمیق با اقتصاد غرب تنیده شده‌اند و نمی‌توان آنها را به‌طور مستقل از یکدیگر تحلیل کرد. بنابراین، وقتی به روابط ایران با کشورهای شرقی مانند تاجیکستان نگاه می‌کنیم، باید توجه کنیم که اگرچه پیوندهای تمدنی و فرهنگی، زمینه‌ساز روابط سیاسی و اقتصادی است اما این روابط پس از شکل‌گیری مناسبات برای تعمیق همکاری تحت تأثیر ساختارهای اقتصادی جهانی و شبکه‌ای قرار دارد و موقعیت جغرافیایی یا تاریخچه‌های گذشته در وهله بعدی اهمیت جای خواهند گرفت.
همین امر سبب شده تا ترکیه در پیشبرد راهبرد تقویت مناسبات تمدنی خود، از ظرفیت‌های همکاری اقتصادی در قالب شبکه اقتصاد جهانی بهره‌برداری کند. اما ایران به دلیل تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی، با چالش‌هایی در این زمینه مواجه است. این تحریم‌ها می‌تواند روی مراودات مالی شرکت‌های تاجیکی و بانک‌های آن تأثیر منفی بگذارد و ریسک بالای این همکاری آنها را از انجام معاملات مؤثر در سطح دو دولت ایران و تاجیکستان با بانک‌های ایرانی که تحت تحریم هستند، منصرف کند.
به عبارت دیگر، فشارهای اقتصادی جهانی، مانعی بر سر راه گسترش همکاری‌های اقتصادی بین ایران و تاجیکستان است و این موضوع بر توانایی ایران در استفاده از ظرفیت‌های موجود برای تقویت روابط با تاجیکستان تأثیر گذاشته است. مشکل اصلی در روابط دیپلماتیک و سیاسی ایران با کشورهای همسایه این است که این روابط به سطح اقتصادی و بهره‌برداری از منافع اقتصادی نمی‌رسد. اما در ارتباط با زمینه‌های همکاری ایران و تاجیکستان در حال حاضر موضوع امنیت و مقابله با تهدیدات تروریستی در درجه اول اهمیت قرار دارد و ایران در این عرصه باید چالش مواجهه رقابت‌گونه با روسیه را بپذیرد.
به هر روی روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ در منطقه، نفوذ خود را در آسیای مرکزی و قفقاز حفظ کرده و این امر برای ایران چالش‌برانگیز است. با این حال تمرکز بر موضوع مقابله با تهدیدات تروریستی از جمله داعش می‌تواند محرکی برای انعطاف پذیری روسیه برای توسعه همکاری‌های امنیتی ایران و تاجیکستان باشد. اما باید توجه داشت که تعمیق این همکاری در قالب یک اتحاد نظامی به چراغ سبز روسیه به تاجیکستان وابسته است. بدون شک روسیه به خوبی می‌داند که مناطق تمدنی ایرانی می‌توانند تحت تأثیر ایران قرار بگیرند و از این رو، از ظهور رقبای جدید در این فضا خوشایند نخواهد بود. حتی چین نیز که تمایل زیادی به سرمایه‌گذاری در این مناطق دارد، همواره با ملاحظات روسیه مواجه است. به هر ترتیب ورود جدی ایران به عرصه همکاری با تاجیکستان در گام اول نیازمند درگیر شدن ایران در سیستم اقتصاد جهانی و رفع موانعی است که ریسک همکاری تجاری با ایران را برای سایر کشورها افزایش خواهد داد. در غیر این صورت، نهایت توان دستاوردهای سیاسی و دیپلماتیک در برقراری رابطه با تاجیکستان محدود به تجارت‌های خرد و مقطعی و برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و تاریخی مثل نوروز است.