مریم سالاری
روزنامه نگار

رئیس‌جمهوری امروز پنجشنبه میهمان ویژه قاهره در یازدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی «دی ۸» خواهد بود؛ اجلاسی که فراهم آورنده فرصتی برای رؤسای هشت کشور ایران، ترکیه، مصر، پاکستان، اندونزی، بنگلادش، مالزی و نیجریه است تا در پرتو تحولات پرشتاب خاورمیانه امکانی برای نزدیک کردن سیاست‌های ناهمسوی خود پیرامون رخداد ناگهانی سقوط دولت بشار اسد داشته باشند. با تفوق نگاه به اهمیت حضور پزشکیان در قامت دومین رئیس جمهوری که بعد از تاریخ چهاردهه‌ای انقلاب اسلامی به قاهره می‌رود و سفر او را از منظر گشایش چراغ خاموش تحولات جاری میان ایران و مصر حائز اهمیت می‌سازد، پایان حیات سیاسی دولت «اسد» هم موضوعی است که بی‌تردید مبنای رایزنی‌های حساس رئیس‌جمهوری ایران در حاشیه این نشست و بویژه در دیدار قریب الوقوعش با «رجب طیب اردوغان» و «عبدالفتاح السیسی» همتایان ترک و مصری‌اش قرار خواهد گرفت.

نشانه‌های مخابره شده از آنکارا
اینکه مقام‌های بلندپایه در قاهره، تحولات سوریه را در کانون توجهات خود می‌نشانند را تنها می‌توان از پشت این نگاه «توماس فریدمن»، صاحبنظر امریکایی تفسیر کرد که «هرچه در سوریه اتفاق بیفتد، در سوریه نمی‌ماند». اینکه به اعتقاد او کنار رفتن «اسد» یکی از بزرگ‌ترین فرصت‌های بازی ‌ساز را در 45 سال اخیر خاورمیانه فراهم آورده که می‌تواند از جایی که انتظار نمی‌رود ظاهر شود و رؤسای‌جمهوری بزرگ کسانی هستند که آنها را غنیمت می‌شمارند، حتی اگر به معنای بلعیدن کمی غرور باشد. با این توصیف باید به قبل از نشست قاهره بازگشت؛ جایی که همزمان با ساعات سرنوشت ساز حکومت دمشق که «تحریرالشام» خود را به دویست کیلومتری کاخ ریاست جمهوری «اسد» رسانده بود، نشانه‌هایی از ترکیه به خاورمیانه و جهان مخابره می‌شد که نشان می‌داد این کشور اگر نه تمام فرمان تحولات سوریه که بخشی از نقش محور حمایت لجستیکی و روانی نبرد سوریه را دردست گرفته و به موازات آن در حال برجسته کردن سهم و نصیب خود از این آوردگاه آشفته است؛ فرصتی که هرچند انتظار می‌رود ذیل صبغه و نسبت آنکارا با جریان اسلامگرای حاکم بر سوریه، بالاترین سهم را نصیب این کشور کند اما مانع از آن هم نخواهد شد که میراث دار مشکلاتی نباشد که در بلند مدت دومینووار سوریه را در آغوش خواهد کشید.

ایستگاه تعریف منافع
این همان واقعیتی است که تهران، آن را در ماه عسل شیرین آنکارا و دیگر بازیگرانی که اینک دست برتر را در سوریه دارند، پایدار نمی‌بیند؛ جایی که می‌کوشد تاریخ نویسی فاتحان نبرد سوریه را نه در روند شکل‌گیری یک جبهه تقابل که در بستر نظم در حال ظهور منطقه و تغییر الگوهای دوستی و دشمنی تحلیل و تفسیر کند. این همان نظمی است که در آن، ایران و شرکای منطقه‌ای‌اش از سوریه و ترکیه گرفته تا مصر و عربستان نه دوستان دائمی بلکه بازیگرانی هستند که وضعیت دوستی و رقابتشان تابعی از موقعیت قرارگرفته در ایستگاه تعریف منافع خواهد بود. حالا ایران، ترکیه و مصر در بزنگاه سوریه در تقاطع منافعی قرار گرفته‌اند که مقام‌های آنکارا فرادستانه به آن می‌نگرند اما تهران سعی بر پیشبرد روندهای جاری فارغ از تعاریف کهنه جهان سیاست برپایه تهدید و خصومت دارد؛ جایی که بازیگران با خروج از دایره تهدید وجودی یکدیگر، به حساسیت‌های هم وقوف می‌یابند و در یک فرآیند دوجانبه و بعضاً چندجانبه زیر سایه هدف مشترک به مدیریت بحران‌های پیش آمده برمی خیزند.
با چنین نگاه و رویکردی تغییر بازی سیاست خارجی کشورهای منطقه از جمله ترکیه در زمین سوریه همچنان در فصل اتحادهای چندقطبی معنادار و از تقابل و تخاصم تهی می‌شود. از این منظر تعریف ترکیه از خود به عنوان یک بازیگر بی‌رقیب در زمین سیاسی دمشق در حالی که ایران، مصر، عربستان و اردن از تسری موج اسلامگرایی رادیکال سوریه به پایتخت‌های خود نگرانی‌هایی دارند مانع از بهره‌مندی از امکان‌هایی نیست که همه این کشورها در نظم در حال‌ گذار در مسیر تعریف مشترک منافع و پرهیز مسئولانه از حوزه‌های تقابل با آن روبه‌رو هستند.

زمین دمشق؛ منطقه الفراق
همنشینی قاهره میان رؤسای‌جمهوری ایران، ترکیه و مصر در چنین فضایی معنادار می‌شود. هرچند تعدد موضوعات متعارض میان این کشورها از جمله خواست و نگاه راهبردی ایران در نسبت محور مقاومت با آنچه آنکارا در مسیر ایجاد حیاط خلوت خود در جغرافیای سوریه جست‌و‌جو می‌کند، احتمال بالای وجود تحریکات مخرب را هم پیش می‌کشد اما به آن معنا نیست که زمین دمشق به «منطقه الفراقی» تعبیر شود که ایران و ترکیه در دو سوی آن ایستاده و دیگر بازیگران هم ناگزیر به دست و پا کردن جایی برای خود آن در هر یک از دو سوی این تقابل هستند. با چنین نگاهی، امکان سرپا کردن سوریه ورشکسته و دیدن واقع بینانه موقعیت «ابومحمد الجولانی» در مسیر وفادارماندن به تصویر برساخته از کسی که سر جنگ با هیچ کشوری ندارد، نه از بازیگری فرادستانه بازیگران غربی همچون ایالات متحده که تنها در بستر ائتلاف‌های سیال بازیگران منطقه از جمله ایران و دیگر بازیگران این حوزه برمی آید.

گفت‌و‌گو از قلب حادثه
با چنین نگاهی رقابت ایران، ترکیه و دیگر بازیگران عربی در سوریه با صرف نظر از دلایل و زمینه‌های آن اگر چه به فهم منتقدان مانعی جدی برای قرار گرفتن این کشورها در قالب یک نظم مبتنی بر همکاری است، اما نباید از زاویه دیگر این امتناع غافل شد که رفتار منفعالانه در قبال یارکشی بازیگران فرامنطقه‌ای و سوق دادن بیشتر این کشورها به سمت اتحادهای متزلزل خارج از خاورمیانه کمکی به تأمین منافع و صلح و ثبات در سوریه نخواهد کرد. با این حال نقد و نگاه‌های مطرح شده درباره تحولات جاری منطقه حکایت از آن دارد که رسیدن به یک زبان مشترک برای تبدیل شدن به یک راهبرد اجرایی علاوه بر ضرورت تبیین بیشتر جزئیات و راهکارها، نیازمند ایجاد توافق و اجماعی درونی در قبال موضوعات مشترک منطقه همچون سوریه است. گفت‌و‌گو با کشورهای پیرامونی برای اثبات ضرورت این همکاری را باید از قلب حادثه یعنی سوریه آغاز کرد؛ روندی که می‌تواند بخش قابل اعتنایی از مجموعه سرفصل‌های قابل طرح در همنشینی پزشکیان، «اردوغان» و «السیسی» باشد.

بــــرش

رئیس‌جمهوری پیش از عزیمت به قاهره:
رابطه خوب و صمیمانه با کشورهای مسلمان خنثی کننده توطئه دشمنان خواهد بود

رئیس‌جمهوری بعد از ظهر روز گذشته برای شرکت و سخنرانی در یازدهمین اجلاس سران گروه دی8 و نیز نشست غزه عازم قاهره پایتخت مصر شد. مسعود پزشکیان پیش از عزیمت خود از مصر به عنوان میزبان این نشست به عنوان کشوری با قدمت بسیار بالا و تمدنی بزرگ نام برد و گفت: مصر در جهان اسلام کشوری تأثیرگذار است و در حاشیه اجلاس بریکس که آبان ماه در کازان روسیه برگزار شد، در دیدار با رئیس جمهوری مصر مذاکرات خوبی انجام شد.
رئیس‌جمهوری افزود: هرچقدر بتوانیم روابط خود را با کشورهای اسلامی صمیمی‌تر، عمیق‌تر و عملیاتی‌تر کنیم به طور قطع توطئه‌هایی که علیه کشور ما و دیگر کشورهای اسلامی شکل می‌گیرد، خنثی خواهد شد و همچنین قدرت ما در رابطه با تحمل پذیری نیز افزایش پیدا خواهد کرد. پزشکیان ادامه داد: «علاوه بر بیان دیدگاه‌ها درمورد شعار محوری این اجلاس، بحث‌هایی هم در رابطه با غزه، فلسطین و لبنان می‌تواند شکل بگیرد و با برخی سران کشورها گفت‌و‌گوهایی خواهیم داشت که چگونه کشورهای اسلامی می‌توانند با یکدیگر در قبال ظلم و جنایت صهیونیست‌ها و کشتاری که انجام می‌دهند با یک زبان و نگاه مشترک و دیپلماسی فعال‌تر اقدام و از حق و حقوق مردم مظلوم غزه و فلسطین و لبنان و همچنین سوریه دفاع کنند». گروه کشورهای مسلمان در حال توسعه موسوم به دی هشت توسط ایران، ترکیه، مصر، اندونزی، مالزی، پاکستان، بنگلادش و نیجریه سال 1375 خورشیدی بنا شد. این گروه 60 درصد مسلمانان جهان را دربردارد و 130 میلیارد مبادلات دارند. برای 2030 رقم 500 میلیارد دلار تعیین شده است. موضوع نشست امسال اقتصاد جوانان است. عضویت جمهوری آذربایجان در دستور اجلاس قرار دارد».

یادداشت 1

فرصت مغتنم حضور در قاهره

محسن پاک آیین
دیپلمات سابق

گروه دی هشت متشکل از هشت کشور در حال توسعه اقتصادی در میان کشورهای پرجمعیت مسلمان در مناطق مختلف جهان است که تقریباً بیش از 13 درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. هدف این گروه این است که در عین تلاش برای توسعه همکاری‌های اقتصادی با یکدیگر، سعی کنند در مناقشه‌ها و چالش‌های جهان اسلام، با محوریت استقرار صلح دخالت کنند و سعی کنند که صلح را به جای جنگ حاکم کنند و به نحوی چالش‌ها را مدیریت کنند.
همزمانی برگزاری این اجلاس با تحولات منطقه از جمله در غزه، لبنان و سوریه که در آنها رژیم صهیونیستی کماکان با حمایت‌های امریکا و با سوءاستفاده از سکوت کشورهای حامی خودش، به اقدامات نظامی‌اش ادامه می‌دهد، چاره اندیشی حاضران نشست مصر را برای مواجهه با این اقدامات ضروی می‌کند. در همین راستا این رایزنی‌ها می‌تواند کمک اثرگذاری برای تسهیل فرآیند آتش‌بس غزه داشته باشد. بویژه آنکه اینک مذاکرات آتش‌بس هم با حضور محمود عباس در مصر درحال برگزاری است و احتمالاً محمود عباس رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین در این اجلاس به عنوان میهمان حضور داشته باشد و همین موضوع بر اهمیت کار می‌افزاید.
 حضور آقای پزشکیان در این اجلاس از منظر روابط دوجانبه تهران و قاهره هم حائز اهمیت است. بویژه آنکه در ماه‌های اخیر روابط ایران و مصر شاهد تحرکات مثبتی بوده و طرفین اراده جدی خود را برای ازسرگیری روابط رسمی نشان داده‌اند. در این چهارچوب سفر رئیس‌جمهوری به قاهره می‌تواند به شتاب گرفتن روندهای جاری و طی مراحل حل مشکلات سیاسی بین دو کشور و بازگشایی مناسبات دوجانبه کمک کند.
وجه مهم دیگر این حضور در دستور کار این اجلاس بازتاب پیدا می‌کند. در واقع همکاری و شناسایی اقتصادهای جوان و تلاش برای ایجاد نوعی همکاری بین این اقتصادها در جوامع مسلمان، اقدام مهمی است که می‌تواند در مسیر حل مشکلات اقتصادی این کشورها و مقاوم‌سازی اقتصاد آنها به اجرا دربیاید. بی‌تردید در نشست جاری قاهره پیرامون این موضوع هم در سطوح کارشناسی مذاکره و راهکارهایی تصویب خواهد شد و در بیانیه نهایی اجلاس سران حتماً مورد توجه رؤسای‌جمهوری قرار خواهد گرفت.
علاوه بر همه اینها دیدارهای دوجانبه پزشکیان با رؤسای‌جمهوری کشورهای دی 8، فرصت بسیار مغتمنی برای تقویب روابط با این کشورها و برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های آینده، سفرهای طرفین و همچنین انعقاد قراردادهای مختلف با این کشورها خواهد بود.