زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

یونسکو ساز ایرانی «رباب» را نواخت و کشور مغولستان را به آیین «نوروز» الحاق کرد تا پرونده نوروز برای سومین بار در فهرست جهانی یونسکو ثبت شود. «مهرگان» را هم جشن گرفت تا با ثبت مهرگان و رباب مجموع آثار ناملموس و معنوی ایران در یونسکو به 26 اثر برسد. پرونده نوروز هم به دنبال درخواست مغولستان برای سومین بار ثبت جهانی شد.
 
ثبت نوروز برای سومین بار
آیین باستانی ‌نوروز اولین‌بار در هشتم مهرماه ۱۳۸۸ از سوی ۷ کشور ایران، جمهوری آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان به عنوان پرونده‌ای مشترک در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت جهانی شد. آن زمان، «نوروز» سومین اثر در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو و اولین اثر ناملموس ایران در این فهرست جهانی بود.
آیین باستانی نوروز، با خاستگاه ایرانی، یکی از بزرگ‌ترین پرونده‌های چندملیتی میراث ناملموس یونسکو به شمار می‌آید که مدیریت آن با ایران بوده است. سال گذشته هم، مغولستان برای الحاق به پرونده نوروز اعلام آمادگی کرد که در نهایت در اجلاس 2024 کمیته میراث ناملموس پاراگوئه، سیزدهمین کشوری شد که به حوزه فرهنگی ایران بزرگ  پیوند خورد.
به گفته شبان میرشکرایی، مؤسس دبیرخانه دائمی نوروز و مدیر اجرایی پرونده جهانی نوروز در یونسکو، حدود 5 سال بعد (۱۳۹۳)، ۵ کشور افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان‌ نیز درخواست عضویت در پرونده‌ مشترک جهانی «نوروز» را مطرح کردند. با این درخواست، پرونده نوروز یکبار دیگر در دهم آذرماه ۱۳۹۵ در فهرست میراث ناملموس جهانی یونسکو به نام ۱۲ کشور ثبت شد.
سید رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران، گستره جشن 2500 ساله نوروز را ﺍﺯ ﭼﻴﻦ ﺗﺎ ﻣﺪﻳﺘﺮﺍﻧﻪ معرفی می‌کند و می‌گوید: ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ تاریخی آن نیز سبب شده تا در طول زمان با اندیشه ها، آرمان ها و جهان بینی های گوناگو درآمیزد و امروزه در هر نقطه ای از این پهنه جغرافیایی به شکلی درآید که  در ریشه  یکی است.
صالحی امیری درباره پرونده جشن مهرگان نیزمی‌گوید: این جشن در باور ایرانیان همسنگ نوروز است. تاریخ و تبار طولانی دارد. این جشن در آغازین ماه پاییز همراه با برداشت محصولات کشاورزی و شکرانه الهی است. نوعی همبستگی ادیان الهی است، در جامعه‌ای که دارای تکثر قومی و مذهبی است همبستگی ملی میان ادیان و همه اقوام بود و میان ما و تاجیکستان هم به صورت مشترک این جشن ثبت شد.
او نوروز را جشن ملی ایرانیان می‌داند و می‌گوید: تقویم رسمی ایرانیان از نوروز آغاز می‌شود. نماد همبستگی ملی ایرانیان و ترویج صلح و دوستی است و نوروز در میان ایرانیان جایگاه خیلی خاصی دارد.

 نواختن رباب در یونسکو
ایران پرونده نواختن رباب را با همکاری افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان تهیه کرد و امسال آن را در اجلاس پاراگوئه به ثبت جهانی رساند. ساز رباب با نام پارسی «رواوه» بیش از یک هزار سال قدمت دارد. «بیژن کامکار» از نوازندگان شاخص رباب در ایران است. پرونده نواختن رباب یکبار در سال 1403 به یونسکو رفت اما موفق نشد موافقت کمیته کارشناسی یونسکو را برای ثبت کسب کند. پرونده ریفر (بازگردانده) شد و به کشورهای تهیه کننده پرونده فرصت داده شد تا ایرادات وارده را رفع کنند. صالحی امیری به اشاره مولانا، نظامی گنجوی و حافظ به ساز رباب در اشعارشان اشاره می‌کند و می‌گوید: این ساز در مراسم مذهبی و آیینی کاربرد بسیاری دارد و نوعی منادی عشق، عرفان و اخلاق است و در نقاشی مینیاتوری ایرانی، این ساز خیلی تکرار شده است.

ثبت جشن مهرگان
 پرونده «جشن مهرگان» اولین بار نبود که برای ثبت جهانی به یونسکو می‌رفت. برای اولین بار ایران این پرونده را همراه تاجیکستان سال 1399 در پانزدهمین نشست کمیته بین‌الدولی میراث ‌فرهنگی ناملموس که به صورت مجازی برگزار شد، ریفر شد. دو کشور پرونده را اصلاح کردند و یکبار دیگر آن را در سال 1400 به یونسکو فرستادند. پرونده بازهم ریفر شد. این پرونده مشترک میان ایران و تاجیکستان در نهایت آذرماه سال‌جاری در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید.

بــــرش

نام خلیج فارس 150 بار در یونسکو تکرار شد

ایران سال 2011 پیش‌پرونده مهارت سنتی «لنج‌سازی» ایران و دریانوردی با آن در خلیج فارس و «نقالی» را در فهرست «میراث جهانی در خطر یونسکو» ثبت کرد.
علی دارابی معاون میراث فرهنگی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی 13 سال بعد از کمیته بین‌الدولی میراث ناملموس خواست تا این دو پرونده به دلیل اقدامات پاسدارانه انجام گرفته به فهرست «معرف» یونسکو انتقال یابند. آن‌طور که دارابی می‌گوید: یونسکو گزارش‌های پاسدارانه ایران درباره دو پرونده نقالی و لنج‌سازی را تأیید کرده است. دارابی همچنین خواستار کمک مالی و فنی بیشتر به میراث ناملموس که ذیل کنوانسیون 2003 به ثبت جهانی رسیده‌اند، شد.

میراث در خطر
میراث در خطر، آثاری هستند که نیاز به محافظت دارند یا برای آنها درخواست کمک شده است. پرونده مهارت سنتی لنج‌سازی ایران و دریانوردی با آن در خلیج فارس و نقالی از همان ابتدا در فهرست میراث جهانی در خطر قرار گرفتند. وقتی ارگ بم هم در زلزله دی‌ماه 1381 فروریخت، یونسکو خواستار تهیه پرونده آن شد. این شهر تاریخی آنقدر برای یونسکو مهم بود که ارگ بم و منظر فرهنگی بم بدون نوبت در فهرست در خطر یونسکو قرار گرفت تا ایران با همکاری کمک‌های بین‌المللی ارگ را مرمت کند. این اتفاق افتاد و ارگ از میراث جهانی در خطر خارج شد. دانش سنتی دریانوردی ایرانی‌ها و نقالی هم در ابتدای ورود به لیست جهانی یونسکو در فهرست «میراث در خطر و نیازمند پاسداری فوری» قرار گرفت. علی دارابی در پیغامی آنلاین که به اجلاس پاراگوئه فرستاده، هنر نقالی را شیوه‌ای ارزشمند از داستان‌سرایی نمایشی ایرانی اعلام کرد و آن را هنر افسانه‌ای که ریشه در فرهنگ غنی سخنوری، شعرخوانی و نمایش در ایران کهن دارد، خواند. او گفت: نقالی مضامین اخلاقی و حکمی را نسل‌به‌نسل از گذشته تاکنون منتقل کرده است. او تلاش دولت جمهوری اسلامی برای تداوم نقالی و پاسداری از دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی را یادآور شد و خواستار قرار گرفتن نقالی به دلیل وضعیت مناسب پاسداری در فهرست معرف یونسکو شد.
 
ثبت در بالی
دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی در ششمین اجلاس میراث ناملموس سازمان «یونسکو» در جزیره «بالی» اندونزی ثبت شد. این پرونده هشتمین اثر ناملموس ایرانی بود، پرونده‌ای که به دنیا ثابت می‌کند ایرانی‌ها از خوزستان تا بوشهر و از بوشهر تا هرمزگان دست‌کم از دوره عیلامیان (سه هزار سال پیش) در خلیج‌فارس دریانوردی می‌کردند و لنج می‌ساختند. این تنها پرونده‌ای نیست که نام خلیج فارس را 150 بار در حافظه جهانی یونسکو ثبت کرد.