چرا برنامه‌های کاهش فرسایش خاک در کشور به سرانجام نمی‌رسد؟
وقتی خاک آب می‌رود
زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم
«شینا انصاری» فرسایش خاک در ایران را 7 برابر متوسط جهانی اعلام می‌کند. منبع رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس است که می‌گوید در حالی که ایران تنها یک درصد از خاک جهان را در اختیار دارد، 7.7 درصد فرسایش خاک را رقم می‌زند. حمید نوری، مدیرکل آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور هم در گفت‌و‌گو با «ایران»، آمار فرسایش خاک کشور را تخمینی و نه محاسباتی و میانگین فرسایش خاکی کشور را بین 15 تا 17 تن در سال اعلام می‌کند. این عدد به گفته او و براساس سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی، باید از سال 1403 تا 1411، 3 تن کاهش یابد و به 13 تن در هر هکتار برسد. در آستانه روز جهانی خاک
(14آذر) این سؤال پیش می‌آید که آیا برنامه‌‌‌ریزی‌ها در طول دو دهه گذشته برای جلوگیری از فرسایش خاک توانسته است به هدف تعیین‌شده برسد؟ پاسخ تمام کارشناسانی که در این گفت‌و‌گو با آنها صحبت شده، منفی است. نوری دلیل آن را عدم تخصیص اعتبار مناسب با وسعتی که باید آبخیزداری و آبخوانداری شود، اعلام می‌کند.
چرا خاک فرسایش می‌یابد؟
باقر قرمزچشمه، عضو هیأت علمی پژوهشکده حفاظت آب و خاک نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» نخستین دلیل فرسایش خاک در کشور را تغییر کاربری مراتع و اراضی جنگلی می‌داند؛ مراتعی که به زمین‌های کشاورزی دیم تبدیل می‌شود یا درختانی که قطع می‌شوند و به جای آن منازل مسکونی یا ویلا ساخته می‌شود. «قرمزچشمه» دومین دلیل فرسایش بالای خاک در کشور را بهره‌برداری بیش از اندازه از مراتع و جنگل می‌داند که با چرای بی‌رویه دام و برداشت بیش از حد مجاز چوب رقم می‌خورد. او البته پای تغییر اقلیم و افزایش شدت بارش‌ها را هم به دلایل فرسایش خاک اضافه می‌کند. این مسأله نباید فراموش شود، عوامل انسانی که گفته شد باعث می‌شود چسبندگی خاک برای نگهداشت آب از بین برود و وقتی با تغییر اقلیم، جغرافیای ایران شاهد باران تند رگباری و کوتاه می‌شود، فرسایش خاک با سرعت بیشتر و حجم افزونی اتفاق می‌افتد. این کارشناس، ایران را در «کمربند خشک» جهانی، کشوری کوهستانی می‌داند که در اراضی پرشیب آن کشاورزی می‌شود و نرخ فرسایش را افزایش می‌دهد.
کشاورزی حفاظتی
قرمزچشمه و حسین اسدی، مدیر گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه تهران در گفت‌و‌گو با «ایران» روی خروج دام و کشاورزی حفاظتی برای کاهش فرسایش خاک تأکید می‌کنند؛ دو برنامه‌ای که در چند دهه گذشته روی میز اجرای جهادکشاورزی و منابع طبیعی بوده است. اسدی، روی تخصیص ردیف بودجه مستقل سالانه که بر اساس آن خاک از نظر مواد آلی، فرسایش، شوری و... پایش شود، تأکید می‌کند و به برنامه ششم توسعه نقبی می‌زند. براساس این برنامه، هر سال باید در 500 هزار هکتار آبخیزداری انجام می‌گرفت اما برنامه‌ها در 5 سال هم به عدد 500 هزار هکتار نرسید.
حفاظت از خاک مهم‌تر از آب
او فقدان رعایت اصول خاکبرداری توسط دستگاه‌های مختلف چون راه و شهرسازی یا وزارت نیرو را از جمله دلایل فرسایش بالای خاک کشور می‌داند؛ خاکی که نگهدارنده آب است و ارزش آب در سرزمین خشک و نیمه‌خشک ایران که سالی 300 روز آفتابی را تجربه می‌کند بر کسی پوشیده نیست. اسدی، مدیریت سیلاب وزارت نیرو در سیل سال 98 دشت یاری در چابهار سیستان و بلوچستان را مثال می‌زند و می‌گوید: همزمان که سیل خاک را می‌شست و می‌برد، دریچه سدها را هم باز کردند که تخریب سیل را چند برابر کرد. در آن سال، بهمن اکبری، رئیس گروه تثبیت فرسایش توده‌ای سازمان جنگل‌ها، منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، نرخ افزایش فرسایش خندقی خاک (گالی) را تا پیش از این سیل، 300 متر در سال اعلام کرد و به «ایران» گفت: این سیل سرعت نرخ افزایش گالی‌ها یا آن‌طور که محلی‌ها می‌گویند «گرگرو»ها را افزایش می‌دهد که نابودی باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی را در پی دارد. اسدی به سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی کشور اشاره می‌کند و می‌گوید: 20 سال پیش فرسایش خاک در هر هکتار را 16 تن اعلام کردند و در این سند که اجرای آن از سال 1403 تا 1411 باید به کاهش فرسایش خاک منجر شود باز هم میزان فرسایش خاک در هر تن را 16 تن اعلام کرده‌اند.
چرا فرسایش خاک اتفاق می‌افتد؟
چرا فرسایش خاک به‌رغم وجود قوانین بالادستی کاهش نیافت و فرونشست را از جنوب تا شمال و از شرق تا غرب هم به جان کشور انداخت؟ شاید نگاهی به وضعیت فرونشست این سؤال را پاسخ بدهد. تا چند سال پیش فرونشست هیچ متولی نداشت؛ فرونشستی که هر روز دارد زیر پای جمعیتی از ساکنان ایران را خالی می‌کند نتیجه عملکرد چه سازمان‌ها و نهادهایی است؟ برداشت آب را وزارت نیرو انجام می‌دهد. مجوز حفر چاه‌های عمیق را وزارت جهاد کشاورزی می‌دهد. فرونشست نتیجه برداشت بی‌رویه آب از طریق سدها، انتقال آب‌ها و حفر چاه‌های عمیق مجاز و غیرمجاز است. کارشناسان از فرونشست به مرگ سرزمین یاد می‌کنند چون تزریق دوباره آب هم به آن، زمین را احیا نمی‌کند. چاره فقط در حفظ آبخوان‌های موجود است. گاهی اوقات بودجه سالانه این سازمان حاکمیتی از بودجه ساخت یک سد کمتر است. متولی فرونشست‌ها چه سازمان و ارگانی است؟ سازمان زمین شناسی کشور. این سازمان برای جلوگیری از فرونشست چه می‌کند؟ به گفته مسئولان این سازمان، وظیفه سازمان زمین‌شناسی کشور تنها ارائه نقشه فرونشست و آمار آن است نه چیز دیگر. فرسایش خاک را هم همین دستگاه‌ها رقم می‌زنند. به وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی باید دستگاه‌های دیگری چون وزارت راه و شهرسازی، وزارت صمت و... را هم اضافه کرد. متولی جلوگیری از فرسایش خاک چه سازمانی است؟ حفاظت از آبخوان‌ها وظیفه سازمان منابع طبیعی است که در همه دهه‌های اخیر نتوانسته بودجه سالانه مورد نیاز خود را دریافت کند.
ایستگاه بی‌پولی
حمید نوری، مدیرکل آبخیزداری و حفاظت خاک کشور دلیل به سرانجام نرسیدن برنامه‌ها طبق قوانین بالادستی را نبود اعتبار لازم می‌داند. او به برنامه ششم توسعه که منابع طبیعی را به انجام عملیات آبخیزداری در 10 میلیون هکتار در عرصه‌های ملی مکلف کرده، اشاره می‌کند و می‌گوید: ما توانستیم آبخیزداری در 6 میلیون هکتار را تحقق بخشیم. نوری به تکلیف سازمان در برنامه هفتم توسعه برای انجام 20 میلیون هکتار آبخیزداری و آبخوانداری اشاره می‌کند و می‌گوید: برای انجام 4 میلیون هکتار در سال نیاز به بودجه ویژه داریم، اما مجموع بودجه ملی و استانی ما در سال 1403 تنها 600 هزار هکتار را پوشش می‌دهد. او دلیل دیگر به سرانجام نرسیدن برنامه‌ها در این حوزه را بی‌توجهی دستگاه‌ها به قوانین می‌داند و می‌گوید: این مهم نیازمند توجه جدی به مواد مندرج در قانون حفاظت از خاک، سند دانش‌بنیان امنیت غذایی و قانون بهره‌وری برنامه پیشرفت و توسعه کشور است.
آیا قانون اجرایی می‌شود؟
این مقام مسئول، البته اعتقاد دارد که آیین‌نامه‌های اجرایی قانون حفاظت مصوب سال 1398 در سال 1402 این ضعف را برطرف کرده است و می‌گوید: در ماده 4، 5، 21، 22 و 25 پیشگیری و جبران خسارت از تخریب خاک به شکل جدی دیده شده است و سازمان برنامه و بودجه را مکلف کرده تا با همکاری وزارت جهادکشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست، ارزش اقتصادی و اکوسیستمی خاک را محاسبه کرده و آن را در حساب ملی بگنجانند. نوری در ادامه می‌گوید: اگر پروژه‌هایی که توسط دستگاه‌ها انجام می‌شود، تخریب داشته باشد، دستگاه‌ها طبق قانون حفاظت خاک موظف هستند، اعتبارات لازم برای پیشگیری و جبران خسارت را در موافقتنامه سالانه قرار دهند و اعتبار را به حساب خزانه واریز کنند.
نوری در پاسخ به این پرسش که چقدر از اعتباری که به خزانه وارد می‌شود به سازمان منابع طبیعی برای انجام عملیات آبخیزداری و آبخوانداری می‌رسد هم می‌گوید: سهم سازمان منابع طبیعی دیده نشده است اما با توجه به اهمیت جلوگیری از تخریب و احیای سرزمین، باید سهم مهمی به سازمان منابع طبیعی برسد.
