زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

فرونشست نقشه شومی برای اصفهان کشیده است. کارشناسان هم آژیر قرمز را به صدا درآورده‌اند و می‌گویند اگر همین امروز هم جلوی برداشت بی‌رویه آب در اصفهان گرفته شود دیر است. کارشناسان در این گزارش می‌گویند، این چاهی است که کشاورزی سنتی برای پایتخت صفوی ها کنده است. هم میدان نقش جهان را نشانه رفته است و هم سی سه و پل را اما وضعیت مساجد تاریخی شهر خطرناک تر است بویژه وقتی به تاریخ قاجاری شهر می رسد تا دو سوم گنبد مسجد سید را هم ردی عمیق از مدیریت نامطلوب آب می کشد برای تعطیلی 200 مدرسه هم بی‌تابی می‌کند و تاکنون کلاس درس 22 مدرسه را تخلیه کرده است.
«بهرام نادی»، عضو هیأت علمی دانشکده عمران و ژئوتکنیک دانشگاه نجف‌آباد هم در گفت‌و‌گو با «ایران» آب پاکی را روی دست همگان می‌ریزد و می‌گوید: مرمت آثار هم نمی‌تواند تاریخ صفویه و قاجاریه را نجات بدهد چون فرونشست همچنان بدون مانع در حال خوردن اصفهان است و هر مرمتی بدون مدیریت درست آب‌های زیر زمینی، هدر دادن وقت و هزینه کشور است.

نقشه شوم
«مهدی معتق»، محقق ایرانی از دانشگاه لایبنیتس هانوفر و مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان که پیشتر به همراه همکارش، محمود حق شناس حقیقی، 6 هزار تصویر ماهواره‌ای از فرونشست شهرهای مختلف ایران را بررسی کرده‌اند به «ایران» می‌گوید: براساس کار تحقیقاتی انجام گرفته، دو زون مهم فرونشست در محدوده شهر، اصفهان را تهدید می‌کند.
به گفته معتق هر دوی این زون‌ها، نتیجه توسعه بی‌رویه و سنتی کشاورزی در اطراف اصفهان است؛ یک زون در جنوب اصفهان که با شهر فاصله دارد و یک زون در شمال و شمال شرق که اصفهان را تهدید می‌کند. او طول این زون را 20 کیلومتر می‌داند که در شمال و شمال شرق اصفهان کشیده شده و مشغول تخریب مناطق 7، 8، 11 و 12 اصفهان است.
معتق هشدار می‌دهد که به دلیل گسترش کشاورزی و استخراج منابع آبی این فرونشست همچنان به مناطق مختلف سرایت می‌کند.

دلهره اصفهان
بهرام نادی هم کل شهر اصفهان را تحت تأثیر فرونشست اعلام می‌کند و می‌گوید: در بعضی از قسمت‌ها فرونشست کمتری داریم و در بعضی از نقاط بیشتر است. حداکثر نرخ فرونشست در محدوده شهرها البته در حومه شهر اصفهان (شمال شهر) تا 18 سانتیمتر در سال است. به گفته نادی این عدد به لحاظ مفهومی آژیر خطر را برای شهر به صدا در می‌آورد. او می‌گوید: این عدد به لحاظ مفهومی یعنی حد مجاز فرونشست یک ساختمانی که از مصالح آجری یا حتی بتنی ساخته شده‌ اما فوندانسیون منفرد دارد در تمام طول عمر خود، دو و نیم سانتیمتر است. یعنی اگر ساختمانی 50 سال دوام بیاورد، نباید بیشتر از 2 و نیم سانتیمتر نشست کند حالا شما مقایسه کنید ببینید عدد 18 سانتیمتر در سال، ممکن است چه اتفاقی را برای ساختمان رقم بزند.
او موضوع دیگری را عنوان می‌کند که بر دلهره مردم اصفهان می‌افزاید: هرچقدر این نشست در نقاط مختلف یکسان باشد خیلی پیچیدگی ندارد، دردسرش برای ساختمان کمتر است ولی متأسفانه فرونشست‌ها در اصفهان به صورت یک نواخت نیست. فرونشست در یک بخش‌ از شهر حدود صفر است و در قسمت‌هایی از شهر 18 سانتیمتر است.

خط عمیق روی تاریخ قاجارها
نادی وضعیت فرونشست در مسجد قاجاری سید را بین 5 تا 7 سانتیمتر در سال اعلام می‌کند و می‌گوید: به همین خاطر مسجد سید را که نگاه می‌کنید، می‌بینید هم دیوار ترک خورده است هم سقف و کف. تقریباً ترک‌ها تا انتهای گنبد رسیده؛ یعنی تا دو سوم گنبد ترک خورده است. بخش انتهایی گنبد هم به خاطر عملکرد معماری گنبدی ترک ندارد.

تاریخ، دوباره فرو می‌نشیند
او آسیب‌ها به آثار تاریخی را جدی و برگشت ناپذیر می‌خواند و می‌گوید: الان ترکی را که به گنبد مسجد سید خورده می‌توان به صورت سطحی مرمت کرد اما به صورت عمقی براحتی امکان مرمت وجود ندارد.
به گفته نادی، ترک مسجد سید هزینه خیلی زیادی برای انجام مرمت اساسی می‌خواهد اما چون دود فرونشست از کنده مدیریت نامطلوب آب بلند می‌شود و برداشت از آب‌های زیرزمینی و همچنان فرونشست ادامه دارد نادی این پیش‌بینی تلخ را دور از وقوع نمی‌داند که فرونشست دوباره تمام پنبه‌های مرمت را رشته کند و آثار باز هم ترک بخورند و هزینه‌ها هم مجدداً هدر برود.
او نرخ فرونشست پل صفوی سی و سه پل را کمتر از مساجدی چون مسجد جامع عباسی(امام) و میدان نقش جهان می‌داند و از وضعیت این دو اثر ثبت جهانی شده به شرایط بدتر یاد می‌کند. این کارشناس اعوجاج(کجی) ستون‌های مسجد جامع عباسی را در دو جهت بین 5 تا 8 سانتیمتر اعلام می‌کند و می‌گوید: بعضی ستون‌های ضلع جنوب شرقی 5 سانت به سمت جنوب و 8 سانت به سمت شرق چرخیده است. آنجا هم فوندانسیون ستون‌های سنگی ترک خورده است اما آثار مخرب روی سازه‌های مسجد سید از همه بدتر است. مسجد صفوی علی قلی آقا هم وضعیت بدتری از مسجد عباسی دارد و فرونشست، سقف آن را کاملاً شکاف داده است.

حکمرانی آب
نادی،‌ تنها راهکار نجات شهر اصفهان و تاریخ و طبیعت‌اش را مدیریت مطلوب آب می‌داند.استاد دانشگاه نجف آباد، این روزهای شکننده پایتخت صفوی را ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیر زمینی می‌داند. به گفته نادی وضعیت امروز اصفهان و حومه آن، چاهی است که کشاورزی سنتی برای پایتخت صفوی‌ها کنده است.
نادی حفر چاه‌های عمیق برای کشاورزی و فضای سبز را متهم ردیف اول این شرایط اعلام و تأکید می‌کند: اگر مدیریت آب مطلوب شود می‌توان امیدوار به جلوگیری از پیشروی بیشتر فرونشست بود.
این کارشناس هشدار می‌دهد: اگر اصرار بر کشاورزی سنتی ادامه یابد فرونشست بیشتر از امروز، گذشته، حال و آینده اصفهان را می‌بلعد. او مشکل را در «حکمرانی آب» می‌داند و تأکید می‌کند: اگر نگرش‌ها از قانونگذاری تا اجرا عوض نشود راهی برای نجات اصفهان و تاریخ نصف جهان، به‌وجود نمی‌آید.