یوسف حیدری
دبیر گروه گزارش

چالش مهاجرت
مهاجرت پدیده‌ای است که در ایران به یک امر عادی تبدیل شده و بسیاری از روستانشینان با ترک زادگاه خود راهی شهرهای بزرگ می‌شوند. روند مهاجرت از روستا به شهر طی دو دهه گذشته به یکی از چالش‌های بزرگ شهرها و همچنین اقتصاد کشاورزی تبدیل شده است. این را می‌توان از سالخوردگی جمعیت شاغل در بخش کشاورزی ایران فهمید. دراین میان طی چند دهه گذشته دولت‌های مختلف با اجرای طرح‌هایی مانند طرح هادی روستا که در ۱۲ دی ۱۳۷۸ برای ساماندهی و تنظیم و اصلاح ساختار روستا توسط مسئولین و دولتمردان به تصویب رسید و همچنین فراهم کردن امکاناتی مانند آب آشامیدنی، برق و گاز و اینترنت تلاش کردند روند مهاجرت از روستا را کند و یا بالعکس کنند. اقداماتی که به نظر می‌رسد زیاد موفق نبوده است. آمارهای بانک جهانی نشان می‌دهد؛ نسبت جمعیت روستایی به جمعیت کل کشور در ایران از ۶۶ درصد در سال ۱۳۴۰ به ۵۱ درصد در سال ۱۳۵۷ رسیده و سیر نزولی این رقم ادامه داشته و به ۲۳ درصد در سال گذشته سقوط کرده است.
معاون رئیس‌جمهور در امور توسعه روستایی و مناطق محروم کشور نیز با اشاره به همین موضوع می‌گوید: با وجود اجرای طرح‌های هادی، زیرساخت‌هایی چون آب، برق، گاز ، تلفن و تمام فعالیت‌های عمرانی این سؤال مطرح است که چرا نتوانستیم جمعیت روستایی را در روستاها ثابت نگه داریم؟ اینکه با وجود همه فعالیت‌هایی که انجام شده است چرا این هدف محقق نشد یک مسأله بسیار اساسی است که باید به آن توجه شود.
یکی از اقداماتی که دولت‌های گذشته در زمینه جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر انجام داده‌اند کارهای عمرانی در روستا و اشتغالزایی است. موضوعی که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان به دلیل نبود اشتغال مناسب جوانان روستایی برای پیدا کردن کار و درآمد مناسب راهی شهر می‌شوند. براساس آخرین آماری که معاونت توسعه روستایی دولت سیزدهم منتشر کرد در سه سال گذشته برای 952 هزار و 635 نفر در روستاها اشتغالزایی شده و 140 هزار میلیارد تومان نیز تسهیلات اشتغال به روستاییان پرداخت شده است. همچنین بیش از 28 هزار پروژه عمرانی با اعتبار 161 هزارمیلیارد تومان در بیش از 25 هزار روستا انجام شده است. در دولت دوازدهم نیز به گفته محمد امید معاون توسعه روستایی و مناطق محروم در بخش اشتغال روستاییان ۳۰۰ هزار فرصت شغلی فراهم شد که این مسأله به کاهش ۱.۵ درصدی نرخ بیکاری روستایی منجر شد. وی با اشاره به اینکه در دولت دوازدهم روند مهاجرت روستاییان به شهرهای کشور ۹۰ درصد کاهش پیدا کرد، گفت: نرخ بهره‌مندی روستاها از شبکه ملی اطلاعات شامل اینترنت و تلفن‌های ثابت و همراه از ۱۵ درصد به ۹۲ درصد ارتقا یافت که عدد بسیار خوبی به شمار می‌آید. اما چرا با وجود اجرای برنامه‌های توسعه روستایی و امکانات رفاهی و خدماتی بازهم روند مهاجرت از روستا به شهر ادامه دارد. به نظر می‌رسد طرح‌ها و ایده‌هایی که در این زمینه طی سال‌های اخیر به اجرا در آمده است با شکست مواجه شده است.  موضوعی که حسین‌زاده معاون توسعه روستایی رئیس‌جمهور نیز به آن تأکید داشته و معتقد است باید آسیب‌شناسی و بررسی کنیم که چه اقداماتی را نباید انجام می‌دادیم و چه کارهایی را باید به‌طور مؤثرتر انجام می‌دادیم تا بتوانیم از مهاجرت روستایی جلوگیری کنیم.

طرح‌هایی برای ماندن روستاییان
دکتر عبدالرضا مسلمی عضو هیأت مدیره تعاون روستایی و کارشناس اقتصاد روستایی با تأکید براینکه مهاجرت یک پدیده چند وجهی است، معتقد است مهاجرت روستاییان به شهر دلایل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دارد. او به «ایران» می‌گوید: «ابتدا باید یک تعریف درست از روستا داشته باشیم. برخی مواقع در نقاطی از کشور دو یا چند خانه کنار یکدیگر به عنوان یک روستا محسوب می‌شوند درحالی که به نظر من نمی‌توان آنها را روستا محسوب کرد. بیش از 100 سکونتگاه روستایی داریم که کد روستایی دارند اما روستا نیستند. به اعتقاد من مهاجرت یک پدیده چند وجهی و چند بعدی است که صرفاً نمی‌توان نگاه زیرساختی به آن داشت. امروز درهمین حاشیه شهر کسانی زندگی می‌کنند که از شهرهای مختلف آمده‌اند و روستایی نیستند. البته دلایل متعددی برای جابه‌جایی جمعیت در سطح ملی و منطقه‌ای و حتی بین‌المللی وجود دارد.
وی ادامه داد: «بارها بر سر موضوع مهاجرت روستاییان به شهرها، مطالعات مختلفی انجام شده است. در یک دهه این مهاجرت‌ها برای تأمین حداقل نیازهای اساسی مثل بهداشت و آموزش و درمان انجام می‌شد. اما امروز بسیاری از این امکانات در قالب طرح‌هایی مثل طرح هادی یا طرح‌های بنیاد مسکن به روستاها برده شده است. اما نکته مهم این است که ما علی‌رغم اینکه امکانات و صنایع خرد را به روستاها برده‌ایم و درآمد را افزایش داده‌ایم اما این درآمد نصیب کشاورز نمی‌شود و نقشه‌ای برای اینکه پول حاصل از دسترنج کشاورز به شکل کامل به دست او برسد، نداریم. به طور مثال یک روستایی وقتی در زادگاهش سرمایه‌گذاری می‌کند این سرمایه بعد از 10 سال دوبرابر می‌شود درحالی که اگر همین سرمایه را به شهر بیاورد و آن را تبدیل به ملک و یا زمین کند بعد از یک سال سرمایه‌اش چند برابر می‌شود. همین تفاوت‌ها ست که باعث می‌شود روستاییان زمین‌های کشاورزی را رها کنند و با پول فروش آن به شهر بیایند. البته مهاجرت بخشی از حقوق اجتماعی و مدنی است و انسان همیشه به‌دنبال فضای بهتر برای ادامه زندگی و رشد و تعالی است. به نظر من اگر می‌خواهیم روستاییان در روستا بمانند باید فکر اساسی برای درآمد آنها بکنیم. تورم روستایی تقریباً همپای تورم شهری است و حاکمیت باید یک بازنگری جدی در بازار محصولات روستایی اعم از کشاورزی و صنایع دستی انجام دهد.»
دکتر مسلمی با اشاره به اینکه اهالی روستاهایی که امروز صاحب برق و گاز هستند زندگی‌شان تغییر کرده است، گفت: «آنها در حالی‌که باید برای همین امکانات هزینه بدهند محصولات تولیدی‌شان با کمترین قیمت خریداری می‌شود و همین امر باعث می‌شود که بعد از چند سال مهاجرت به شهر را به ماندن در روستا ترجیح بدهند. ما نیاز به یک حرکت ملی در این زمینه داریم. البته چند سالی است که در کنار مهاجرت از روستا به شهر شاهد بازگشت دوباره به روستا هم هستیم و امروز برخی از خانواده‌ها به خصوص بعد از بازنشستگی تصمیم می‌گیرند به روستا برگردند و برای خودشان یک مرکز تولیدی کوچک مثل مرغداری یا دامداری به راه بیندازند. ما اگر حاشیه سودی را که از محصولات کشاورزی نصیب دلال‌ها می‌شود   مدیریت کنیم و آن را به خود کشاورز بدهیم به طورحتم او همچنان به تولید و ماندن در روستا ادامه می‌دهد. در این میان نقش تعاونی‌ها بسیار مهم است. تعاونی‌ها در کنار مأموریت اصلی‌شان که خرید تضمینی گندم و دانه‌های روغنی از کشاورزان است آن طور که باید در کنار روستاییان قرار نمی‌گیرند. امروز بیش از 2 هزار فروشگاه روستایی داریم که متعلق به شرکت‌های تعاونی هستند. این فروشگاه‌ها می‌توانند محصولات خرد روستایی را جمع آوری، بسته‌بندی و برند‌سازی کرده و برای این محصولات بازاریابی کنند.»
اینکه با بالا رفتن امکانات رفاهی در روستاها بازهم شاهد مهاجرت آنها هستیم موضوعی است که باید آسیب‌شناسی شود. به اعتقاد برخی از کارشناسان تغییر اکو سیستم روستا و اضافه کردن نیازهای متعدد به زندگی روستاییان از دلایلی هستند که باعث می‌شود روستاییان به خصوص گروه‌های سنی جوان برای پاسخ به این نیازها به شهرها مهاجرت کنند. پایین رفتن سطح آب در روستا و شور شدن آب کشاورزی و نبود مشوق‌های لازم از دیگر دلایلی است که روند مهاجرت روستاییان را افزایش می‌دهد. ماندن روستاییان در روستا یعنی بالا رفتن امنیت غذایی و باید یک نگاه جدی همراه با برنامه‌ریزی برای توسعه روستایی داشته باشیم.