رئیس سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی در گفت‌و‌گو با «ایران» مطرح کرد
ریل‌گذاری دانش‌بنیان‌ها برای ورود به بازارهای جهانی
تحولات سال‌های اخیر در عرصه بین‌الملل و تغییر رویکرد کشورها از روند سنتی تعاملات و تبادلات به سوی شکل‌های نوآورانه و فناورانه محصولات و خدمات، شکل تازه‌ای از بازار اقتصاد را رقم زده و طرحی نو در مفهوم سرمایه درانداخته است. سهم «نوآوری» و «فناوری» از تبادلات مالی کشورها، به طور فزاینده‌ای رو به افزایش است؛ اما سهم ایران از بازار جهانی محصولات فناور و حفظ و جذب سرمایه انسانی چه میزان است؟ از سوی دیگر چه ارتباطی بین صادرات فناوری و نوآوری در کنار بهره بردن سهم بیشتری از سرمایه انسانی خلاق و نوآور وجود دارد؟ برنامه‌های دولت برای حفظ این سرمایه چیست؟
شهاب خروشان
خبر نگار
سهم صادرات محصولات فناورانه و نوآورانه کشور بر دوش «شرکت‌های دانش‌بنیان» است؛ شرکت‌هایی که شاخصه و معیار اصلی ارزش‌گذاری آنها، پیشرفت فناوری و رقابتی بودن محصول و خدمتی است که به بازار عرضه می‌کنند.
بر اســـاس اطلاعات و آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، حجم صادرات غیرنفتی کشـــور در سال گذشته بیش از ۴۹ میلیارد دلار بوده که بنا بر آمار معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، از این میان، شرکت‌های دانش‌بنیان سهم ۲/۶ درصدی از وزن و ۵ درصدی از ارزش کل صادرات کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
در سال ۱۴۰۲ بالغ بر ۳ میلیون و ۶۰۵ هزار تن کالا به ارزش بیش از ۲ میلیارد و ۵۰۶ میلیون دلار توسط شرکت‌های دانش‌بنیان صادر شده است؛ آماری که با تحلیل میزان صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان از سال 1399 تا 1403، نشان می‌دهد این شرکت‌ها هر ساله رشد صددرصدی را رقم زده‌اند و طی سال‌های منتهی به 1402 در مجموع رشد 5 برابری را تجربه کرده‌اند.
بر مبنای آمارهای معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان صادراتی ایران در سال ۱۴۰۲ بیش از ۴۹۴ شرکت بوده که محصولات خود را به بیش از ۱۰۳ کشور صادر کرده‌اند.
بیشترین صادرات آنها نیز به کشورهایی مانند چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و روسیه انجام شده است.
در همین راستا «امیرحسین میرآبادی»، رئیس سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی ریاست‌جمهوری، به مهم‌ترین چالش‌های صادرات محصولات دانش‌بنیان پرداخته و برنامه‌های این سازمان را برای افزایش حجم صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان تبیین کرده است.
میرآبادی همچنین به مهم‌ترین چالش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان برای حضور در بازارهای بین‌المللی، راهکارهای دولت برای حل این چالش‌ها و اقداماتی که سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی ریاست‌جمهوری انجام داده و در دست اجرا دارد، پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.
در حال حاضر یکی از مهم‌ترین ابرچالش‌های توسعه کشور را می‌توان سهم ایران از بازار جهانی دانست. چه سیاست‌ها، اقدامات و راهبردهایی اندیشیده شده است تا سهم ناچیز شرکت‌های دانش‌بنیان از صادرات افزایش یابد؟
شاید یکی از مهم‌ترین مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان را بتوان موضوع صادرات دانست. این شرکت‌ها اگرچه در بازار داخلی نیز دارای چالش‌هایی هستند اما در ورود به بازارهای خارجی قطعاً چالش‌ها و موانع بزرگ‌تری دارند. صادراتی شدن یک شرکت دانش‌بنیان نیازمند برنامه‌ها و اقداماتی است که دولت چهاردهم می‌تواند با انجام آنها اثرگذار باشد و به توسعه آن کمک کند.
بسیاری از راهکارهای مرتبط با صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در داخل قابل انجام هستند؛ اگرچه برخی از این مشکلات ابعاد خارجی و سیاسی دارند. از این مشکلات می‌توان به ورود به بازار خارجی، یافتن مشتریان پایدار و مطمئن، یافتن بازارهای پایدار و ایجاد ظرفیت‌هایی اشاره کرد که برای قرار گرفتن در شبکه توزیع کشور هدف و اتصال به جامعه مشتریان بالقوه آن کشورها، به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک می‌کند.
مشکلات مربوط به تحریم نیز موضوعی است که خارج از کشور باید به دنبال راهکارهای آن بود.
اما در داخل کشور مسائل مختلفی وجود دارد که می‌توانیم آنها را به شکل‌های گوناگون و در سطوح و ابعاد مختلف داخلی حل کنیم. برخی از مهم‌ترین این موضوعات، مسأله رفع تعهد ارزی است.
موضوع چندنرخی بودن قیمت ارز، چالش‌های بسیاری برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد کرده و از سوی دیگر، تسهیلات گمرکی که باید تحقق پیدا کند به درستی اجرا نمی‌شوند. تغییرات قوانین که در برخی موارد به یکباره اتفاق می‌افتد و بسیاری از مسائل دیگری که تعهدات شرکت‌های دانش‌بنیان را به مشتری‌های خارجی تحت‌تأثیر قرار می‌دهند در کنار ممنوعیت‌های صادرات و تغییرات قانونی یا آیین‌نامه‌ای که باعث افزایش هزینه‌های تولید می‌شوند، جزو موانع داخلی صادرات دانش‌بنیان‌ها به شمار می‌روند.
دست دولت تا چه اندازه در حل یا کاهش این مشکلات باز است و این مسائل تا چه میزان به خود شرکت‌ها برمی‌گردد؟
بخش قابل توجهی از مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان با تمهیدات صحیح و همراهی دستگاه‌های مرتبط قابل پیگیری و حل شدن است. دامنه این اقدامات از حذف و الغای آیین‌نامه‌های دست و پاگیر تا تعهد بخش‌های مختلف دولت به اجرای آیین‌نامه‌ها و قوانین حمایتی و همچنین توجه به جایگاه دانش‌بنیان‌ها در تعاملات و دیدارهای بین‌المللی را شامل می‌شود.
با توجه به اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند ارزش افزوده قابل توجهی از محل تولید محصولات و خدمات نوآورانه خلق کنند و حتی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت باعث افزایش درآمد ارزی کشور شوند، توجه ویژه به حوزه صادرات که البته فعلاً چندان زیاد نیست، می‌تواند هم امیدآفرین باشد و هم به رشد شتابان و سریع‌تر این بخش کمک کند تا زمینه‌ساز خلق ارزش افزوده بالایی شود.
با توجه به قوانین حمایتی و پشتیبان صادرات محصولات دانش‌بنیان موجود، چه موانعی بر سر راه اجرای این قوانین وجود دارد؟
مهم‌ترین موضوع، زمان اجرای آیین‌نامه‌هاست که طولانی شدن آن می‌تواند برای شرکت‌های دانش‌بنیان مشکل ایجاد کند.
باید یک فرصت 4 تا 6 ماهه برای لازم‌الاجرا شدن مصوبات جدید در نظر گرفته شود تا این شرکت‌ها بتوانند در این بازه زمانی، خود را با شرایط جدید تطابق دهند.
تخصیص ارز هم برای تسهیل روند صادرات این شرکت‌ها اهمیت بسیاری دارد. از آنجا که اگر شرکت‌های دانش‌بنیان ماده اولیه یا تجهیزات خاصی را به کشور وارد کنند، می‌توانند با ارزش افزوده چندبرابری به فروش رسانده یا صادر کنند، بنابراین حمایت از تخصیص ارز به این شرکت‌ها، موضوعی حیاتی است و به آنها کمک می‌کند تراز تجاری مثبتی ایجاد کنند؛ در اولویت قرار گرفتن تخصیص ارز به این شرکت‌ها، می‌تواند به توسعه صادرات آنها کمک کند.
دولت چه گام‌هایی می‌تواند در کمک به شرکت‌های دانش‌بنیان بردارد؟
در دولت چهاردهم باید تلاش کنیم تا حداکثر استفاده از ظرفیت بالقوه شرکت‌های دانش‌بنیان برای همکاری با سایر کشورها و بسترسازی حضور محصولات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان و حوزه خلاق در سایر کشورها صورت گیرد.
همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند در ایجاد پل ارتباطی میان بازارهای ایران و دیگر کشورها اثرگذار باشد. به عنوان مثال، حضور جمهوری اسلامی ایران در پیمان‌های همکاری چندجانبه مانند بریکس، شانگهای و... می‌تواند به رشد صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کند.
در بُعد سیاست خارجی می‌توانیم از این امکان جدید که برای کشور فراهم شده به بهترین نحو استفاده کنیم. کشورهای عضو این پیمان‌ها علاوه بر اینکه بازار بسیار بزرگی دارند و خوشبختانه بین کشورهای عضو این دو پیمان همکاری چندجانبه، همگرایی وجود دارد، مسیر تبادلات اقتصادی و ورود محصولات دانش‌بنیان ایران به کشورهای عضو، هموار می‌شود.
مورد بعدی، توسعه زیرساخت‌های خارج از کشور برای تسهیل ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به سایر کشورها و بازارهاست. از این زیرساخت‌ها می‌توان به خانه‌های نوآوری و فناوری ایران اشاره کرد که اکنون در چند کشور فعال هستند.
در تعاملات اقتصادی باید بازار کشورهای آفریقایی، همسایه و امریکای لاتین را در اولویت قرار دهیم و تعداد این بازارها را افزایش دهیم.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی هم موضوع مهم دیگری است که به ارزآوری و ورود محصول ایران‌ساخت به بازارهای بین‌المللی کمک می‌کند.
اگر یک سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم، نوعی از همکاری مشترک یک شرکت خارجی یا سرمایه‌گذار خارجی با یک شرکت دانش‌بنیان شکل بگیرد، ضمن تأمین مالی و تقویت اقتصاد دانش‌بنیان، می‌تواند بستر تعامل با شرکای خارجی و ورود به بازارهای بین‌المللی را فراهم کند. این هم نکته بسیار مهمی است که دولت می‌تواند تسهیلگری لازم را انجام دهد.
اما بازار هر کشور خارجی دارای استانداردهایی است که اخذ این استانداردها و تأییدیه‌ها، برای یک محصول دانش‌بنیان اهمیت دارد. بنابراین حمایت از استانداردسازی محصولات دانش‌بنیان و اخذ تأییدیه‌های بین‌المللی و تهیه بسته‌های محتوایی و تبلیغاتی درخور شأن برای معرفی توانمندی این شرکت‌ها و محصولات به بازارهای بین‌المللی ضروری است.
استفاده از ظرفیت نمایندگی‌های خارج از کشور برای معرفی توانمندی‌ها، محصولات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی در بُعد شرکت‌های کوچک‌تر، کنسرسیوم‌سازی بین چند شرکت کوچک‌تر و ایجاد برندهای مشترک ضروری است تا بتوان با توانمندی بهتر و ظرفیت بزرگ‌تری به بازارهای بین‌المللی وارد شد.
سازمان توسعه همکاری‌های علمی و فناورانه بین‌المللی چه اقداماتی برای تسهیل صادرات دانش‌بنیان‌ها انجام داده است؟
این سازمان به یاری بازوها و ابزارهایی که در اختیار دارد، علاوه بر اینکه سیاست توسعه دیپلماسی فناوری را دنبال می‌کند، به دنبال توسعه بخشیدن به بازارهای بین‌المللی است. به عنوان مثال، برگزاری کمپ‌های بین‌المللی‌سازی شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق که در استان‌های مختلف برگزار می‌کنیم، از همین اقدامات است.
آگاهی‌بخشی به دانش‌بنیان‌ها، متناسب با شرایطی که در حوزه کسب‌وکار بین‌المللی و حوزه صادرات وجود دارد و همچنین تأمین نیازمندی‌های آنان برای ورود به بازار بین‌المللی، از طریق همین کمپ‌های بین‌المللی دنبال می‌شود.
با توجه به سیاست دولت و تأکید ویژه معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور مبنی بر توجه ویژه به همه استان‌ها و تمرکززدایی از پایتخت، این اقدامات را به صورت جدی دنبال می‌کنیم.
یکی دیگر از گام‌های این سازمان در مسیر آشنا شدن این شرکت‌ها و نیروی انسانی کارآمد با بازارهای بین‌المللی، برگزاری رویدادی تحت عنوان «تاجر دانش‌بنیان» بوده است.
این برنامه به آماده‌سازی و تربیت تجار تخصصی در حوزه محصولات دانش‌بنیان می‌پردازد. این برنامه از خرداد‌ماه امسال آغاز و مهرماه نیز آیین اختتامیه با معرفی برگزیدگان برگزار شد.
در قالب این برنامه، بیش از 20 شرکت منتخب حضور داشتند که با برگزاری کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های تعاملی و پنل‌های تخصصی به دو صورت حضوری و مجازی، در مسیر تبدیل شدن به تاجران دانش‌بنیان قرار گرفتند.
خوشبختانه بازخوردهای خوبی از این برنامه دریافت کردیم و برگزاری چنین رویدادهایی بدون تردید کمک می‌کند که شرکت‌های دانش‌بنیان با تخصص، مهارت و تجربه بیشتری بتوانند به بازارهای بین‌المللی ورود کنند.
نمایشگاه توانمندی‌های صادراتی ایران یا همان «ایران اکسپو» نیز فرصت دیگری است که شرکت دانش‌بنیان یا خلاق، بتواند توانمندی و آمادگی خود را برای تعامل، عرضه و حضور محصول در یک بازار بین‌المللی بسنجد.
قصد نداریم شرکت دانش‌بنیان را از فضای اصلی کسب‌وکار جدا کنیم و این شرکت‌ها را در جزایر جداگانه‌ای ساکن کنیم، اتفاقاً یکی از مزایای «ایران اکسپو»، قرار گرفتن شرکت‌های بزرگ در کنار یکدیگر است چراکه این شرکت‌ها در این فضا فرصت عرضه پیدا می‌کنند.
در مجموع تلاش می‌کنیم علاوه بر اینکه هر ساله بر تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان صادراتی افزوده شود، این دانش‌بنیان‌ها بتوانند شبکه‌سازی لازم را در عرصه بین‌المللی انجام داده و راه خود را به بازارهای هدف پیدا کنند.
این روند با قوت و یک نرخ مطلوب رشد در حال انجام است و امیدوارم در افق چند سال آینده، سهم بیشتری از شرکت‌های دانش‌بنیان در عرصه بین‌المللی حضور یابند.
