بیتا میرعظیمی
خبرنگار

پرونده دریاچه ارومیه این‌بار روی میز دولت چهاردهم قرار گرفته تا تدبیر  نهایی برای نجات و احیای آن اتخاذ شود. بزرگ‌ترین دریاچه داخلی کشور که روزگاری نه‌چندان دور عنوان بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه را یدک می‌کشید، از 3 دهه پیش تاکنون روزگاری غمبار از خشکیدگی و بحران را پشت‌سر گذاشته و حالا برای ادامه حیات چشم‌انتظار همت مسئولان و اتخاذ تصمیماتی درست در حوزه نرم‌افزاری است؛ طرحی که با هدف بهره‌وری آب، کاهش مصرف آب کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه و کمک به سیستم‌های کشاورزی و روستایی پایدار تعریف شده و قرار است سیاست‌های مربوط به اصلاح الگوی کشت با جلب مشارکت و همراهی کشاورزان را در منطقه ترویج دهد. طرح‌ها و برنامه‌هایی که به باور بسیاری از کارشناسان، نتایج مثبتی را کسب نکرده و ضمن نادیده گرفتن رعایت الگوی کشت، همچنان شاهد کشت محصولات پرآب‌بر با ارزش افزوده اندک در حوضه آبریز دریاچه ارومیه هستیم. چندی پیش در اولین جلسه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، این موضوع مهم ملی بار دیگر مورد بررسی قرار گرفته و اعضای آن متفق‌القول به این نتیجه رسیدند که بخشی نگری قادر به رفع مشکلات دریاچه نبوده و نجات و احیای آن نیازمند ساختاری فرااستانی با مدیریتی ملی است. «محمدرضا عارف» معاون اول رئیس‌جمهور، مشکل دریاچه ارومیه را یکی از مهمترین مسائل ملی ایران معرفی کرده و حل آن را نیازمند عزم ملی و راهکاری ملی دانست. عارف تأکید کرد که از دید دولت چهاردهم، طرح‌های نجات دریاچه ارومیه که در دولت‌های قبل تصویب شده محترم است، اما از این‌پس، تلاش‌ها بر رفع نواقص و تقویت نقاط قوت معطوف خواهد شد. در همین راستا گفت‌و‌گویی اختصاصی با دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و استاندار جدید تهران انجام داده‌ایم تا ضمن واکاوی طرح‌های نجات در حوزه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، وضعیت کنونی دریاچه و نحوه جلب اعتماد و مشارکت عمومی کشاورزان به‌منظور عملیاتی کردن مصوبه‌ها و تضمین آینده‌ای پایدار و امن برای ساکنان آن را مورد تشریح و بررسی قرار دهد.
«ایران» با «محمدصادق معتمدیان» در آخرین روزهای مسئولیتش به‌عنوان استاندار آذربایجان غربی و دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه گفت‌و‌گو کرده و این مصاحبه زمانی چاپ شده که معتمدیان، مأموریت جدید خود را در دولت چهاردهم به‌عنوان استاندار تهران آغاز کرده است. معتمدیان به «ایران» می‌گوید: «وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه فرآیندی است که از 3 دهه گذشته آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. تغییرات اقلیمی (افزایش بی‌رویه دما، کاهش بارندگی و خشکسالی) یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تأثیرگذار در خشکیدگی دریاچه ارومیه به‌شمار می‌رود. طی چند سال اخیر شاهد بودیم که سرشاخه‌های اصلی 11 رودخانه منتهی به دریاچه ارومیه که در ارتفاعات صعب‌العبور قرار داشته و پیشتر شاهد بارش‌های چندمتری برف در مناطق مختلف آن بودیم، 60 الی 65 درصد ذخایر برفی خود را از دست داده‌اند. از طرفی، افزایش بی‌سابقه دما نیز نقش قابل‌توجهی در تبخیر آب دریاچه داشته و همزمان با کاهش عمق دریاچه رسوبات نمکی آن را نیز افزایش داده است. طبق گفته استاندار سابق آذربایجان غربی، این استان در تابستان سال‌جاری گرم‌ترین تابستان در نیم‌قرن گذشته را پشت‌سر گذاشته و شاهد تبخیر زیادی در دریاچه و رودخانه‌های همجوار بودیم. از طرفی شاهدیم که حقابه‌های رهاسازی شده از طریق سدها، رودخانه‌ها، سیلاب‌ها و رواناب در حوضه دریاچه ارومیه، در فصول بارندگی و کشاورزی به‌درستی تأمین نمی‌شود.» وی به پروژه‌های انتقال آب به دریاچه ارومیه از سد کانی سیب، سد چپرآباد، سیلوه و کانال 37 کیلومتری کانی سیب اشاره کرده و تأکید می‌کند: «ساخت و بهره‌برداری از این پروژه‌ها که یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های غرب آسیا به‌شمار می‌رود، از دوره‌های گذشته آغاز شده و در اسفند 1401 با حضور رئیس‌جمهور شهید افتتاح شده و به بهره‌برداری رسید. متن کامل این گفت‌و‌گو در ادامه از نظرتان می‌گذرد:

جناب استاندار، نقش مداخلات انسانی و الگوی کشت ناصحیح را تا چه حد در خشکیدگی دریاچه ارومیه مؤثر می‌دانید؟
طی سال‌های گذشته، 3 استان همجوار دریاچه ارومیه (آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان) با در پیش گرفتن سیاست‌های نامناسب در حوزه نرم‌افزاری و تغییر الگوی کشت، نتیجه عکس گرفته و به وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه دامن زده‌اند. متأسفانه یکی از آسیب‌های موجود، تمرکز بیش از حد بر سیاست‌های سخت‌افزاری و عدم‌توجه به حوزه نرم‌افزاری و تغییر رفتار مردم و کشاورزان در حوزه کشت و زراعت بود، چرا که تغییر رفتار، به دلیل سروکار داشتن با مردم و اقناع و آموزش آنها کار بسیار سختی است. مردم باید متقاعد شوند تا ارزش افزوده ایجاد شده و درنتیجه تغییر رفتار صورت گیرد. این در حالی است که طی سال‌های گذشته عمده اقدامات با هدف احیای دریاچه ارومیه بر حوزه سخت‌افزاری (ساخت سد و کانال و...) متمرکز شده و مسائلی مانند تغییر الگوی کشت نادیده گرفته شده است. همچنین طی این سال‌ها حداقل 140 هزار هکتار اراضی جدید به بخش کشاورزی افزوده شده و از دیم به آبی تبدیل شد. مزارع بسیاری به باغات تبدیل شده و در آن کشت محصولات پرآب‌بر انجام شد. طبق مطالعات دقیق، 57 درصد آب مصرفی در استان آذربایجان غربی صرف محصولات غیراستراتژیک مانند یونجه (32 درصد)، سیب (18 درصد) و چغندر (7 درصد) می‌شود.

چند درصد از پروژه‌های سخت‌افزاری برای نجات دریاچه ارومیه به اتمام رسیده است؟
یکی از چالش‌های موجود به مشکل دیرینه پرداخت حقابه و تخصیص آب میان وزارت نیرو و سازمان محیط زیست بازمی‌گردد. سال گذشته 2میلیارد و 200 میلیون متر مکعب رهاسازی از طریق استان آذربایجان غربی به سمت دریاچه ارومیه انجام شد. مشکل اصلی اینجاست که در سنوات گذشته، ارتباط منطقی میان مسئولان با مردم و کشاورزان انجام نشده و به تبع آن توفیقاتی نیز در تغییر الگوی کشت در منطقه حاصل نشده است. در همین راستا نیز بسیاری از پروژه‌های سخت‌افزاری در سنوات گذشته به دلیل معارضات محلی روی زمین مانده است. برای حل این مشکل، اقناع‌سازی را در دستور کار قرار داده و طی 2 سال و باوجود مشکلات مالی متعدد، پروژه‌های سخت‌افزاری نیمه‌تمام را به اتمام رسانده‌ایم. طی سال‌های گذشته، پرونده احیای دریاچه ارومیه به‌دلیل درگیر نشدن استان‌های همجوار از ریل کارشناسی خود خارج شده و پرونده فنی و زیست‌محیطی مانند دریاچه ارومیه به پرونده‌ای پرچالش با مشکلات قومیتی و امنیتی تبدیل شد. خوشبختانه با عزم ملی و استانی همه پروژه‌های سخت‌افزاری تکمیل شده و به بهره‌برداری رسیده است. لاینینگ تونل کانی سیب در کمتر از 7 ماه توسط کارشناسان داخلی انجام شده و در اسفند سال 1401 فاز اول آب‌اندازی (300 میلیون متر مکعب) آغاز گردید.

آیا رهاسازی آب در فصول غیرزراعی انجام شده؟ بسیاری از خبرهای منتشر شده در فضای مجازی از برداشت بی رویه آب در مسیر باغات و مزارع در حوضه دریاچه خبر می‌دهند؛ آیا این موضوع را تأیید می‌‌کنید؟
در فاز دوم بنا شد تا 4.5 کیلومتر کانال احداث شده و 80 میلیون مترمکعب آب مازاد به سد کانی سیب و در نهایت به دریاچه ارومیه منتقل شود؛ طرحی که در یک بازه زمانی کوتاه توسط قرارگاه خاتم‌الانبیا به عنوان یکی از واحدهای توسعه‌گرای عمرانی در سطح منطقه غرب آسیا انجام گرفته و شاهد آب‌اندازی در خرداد سال جاری بودیم. رهاسازی آب به سمت دریاچه در فصول زراعی یکی از چالش‌های موجود بود. این موضوع، چالش‌های تقابلی و اجتماعی بسیاری را با مردم و کشاورزان پدید آورده و زمینه برداشت‌های غیرمجاز آب در فصول زراعی را افزایش داده است. لذا سال گذشته، رهاسازی را در فصل غیرزراعی و 3 ماه آخر سال انجام داده و خوشبختانه بخش قابل توجهی از آب سد کانی سیب به دریاچه ارومیه انتقال داده شد. امسال نیز درنظر داریم رهاسازی آب به سمت دریاچه را در فصل غیرزراعی انجام داده و تا 480 میلیون مترمکعب آب را به صورت دائمی به دریاچه انتقال دهیم.

وضعیت کنونی دریاچه (تراز، حجم و وسعت) نسبت به دوره مشابه در سال گذشته چگونه است؟ آیا می‌‌توان نسبت به تداوم حیات دریاچه امیدوار بود؟
تاکنون برای نجات و احیای دریاچه ارومیه 2 هزار و 860 میلیاد تومان اعتبار تخصیص یافته که به قیمت روز، این میزان قطعاً چندین برابر خواهد شد. آن هم درست در شرایطی که تخصیصات هیچ بخشی 100 درصدی نبوده و ما شاهد تخصیص 100 درصدی اعتبارات از منابع مختلف به دریاچه ارومیه بودیم. در حال حاضر، ساخت کانال‌ها و سد چپرآباد به اتمام رسیده و 51 میلیون مترمکعب آب از طریق 11 کیلومتر خط انتقال به دریاچه آب‌اندازی انجام شده است. سال گذشته تراز دریاچه ارومیه ۱۲۶۹.۸۰ متر بود که امروز به ۱۲۷۰.۱۰ متر رسیده و تراز آن ۳۰ سانتیمتر افزایش پیدا کرده است. حجم آب دریاچه نسبت به مدت مشابه سال گذشته (۵۸۰ میلیون مترمکعب) بیش از دو برابر شده و به حدود یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب رسیده. آن هم در شرایطی که امسال تابستان بسیار گرمی را طی نیم قرن گذشته پشت سر گذاشته و روزانه 30 میلیون مترمکعب تبخیر آب صورت گرفته است. وسعت دریاچه نیز نسبت به مدت مشابه سال گذشته (606 کیلومتر) افزایش پیدا کرده و به 875 کیلومتر رسیده است. در حقیقت طی 30 سال گذشته نجات و احیای دریاچه ارومیه به صورت تک‌بعدی انجام شده و مسیر برداشت غیرمجاز آب از 74 هزار چاه غیرمجاز هموار شده است. این در حالی است که معیشت 74 هزار خانوار به حیات دریاچه ارومیه گره خورده و در صورت تعیین الگوی کشت مناسب، امروز شاهد خشکیدگی دریاچه ارومیه نبودیم.

نظارت میدانی و کنترل شبانه روزی را تا چه حد در تداوم احیای دریاچه مؤثر می‌‌دانید؟ آیا قرار نیست بخشی‌نگری حذف شده و به جای آن ساختار فرااستانی، مدیریت دریاچه را برعهده گیرد؟
امسال فرمانداران، مسئولان سازمان محیط زیست، آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی نظارت میدانی را در دستور کار خود قرار داده و در مسیر رهاسازی آب، اجازه برداشت توسط کشاورزان و روستائیان را سلب کرده‌اند. در حقیقت ما با بهره‌گیری از ظرفیت‌های استانی و کنترل شبانه روزی و مراقبت، بخشی از حقابه را تأمین کرده و به دریاچه ارومیه انتقال دادیم. البته باید توجه داشت که بخشی‌نگری قادر به رفع مشکلات دریاچه نبوده و نجات و احیای آن نیازمند ساختاری فرااستانی و مدیریت ملی است. به لطف خدا در فروردین ماه سال جاری جشنواره فرهنگی، ورزشی و تفریحی دریاچه ارومیه در محوطه پل میانگذر دریاچه برگزار شد. صف ۲۲ کیلومتری خودروها تا دریاچه ارومیه ادامه داشت و ۷۰ هزار تلفن همراه در آن منطقه فعال بود؛ جمعیتی ۲۰۰ هزار نفری که ساعت‌ها در ترافیک منتظر ماندند تا خود را به دریاچه ارومیه رسانده و شادابی و حیات دوباره آن را از نزدیک ببینند. بنابراین بی انصافی است که به خواسته‌ها و علایق مردمی که این همه نسبت به دریاچه ارومیه عرق و تعصب دارند، بی توجهی کرد. ضمن اینکه این نگرانی همچنان به قوت خود باقی است که در صورت شکست احیای دریاچه ارومیه، معیشت، کشاورزی و سلامت مردم استان آذربایجان غربی و استان‌های همجوار در معرض تهدید جدی قرار خواهد گرفت.

دولت چهاردهم حل مسائل زیست محیطی را در اولویت قرار داده و بنا دارد این دغدغه ملی را با مدیریت ملی حل و فصل کند. آیا زیرساخت‌ها را برای رسیدن به این هدف کافی می‌‌دانید؟
دکتر پزشکیان یکی از طرفداران حوزه زیست محیطی و احیای دریاچه ارومیه است. ضمن اینکه شخص رئیس جمهور پیش‌تر که نماینده منتخب مردم تبریز در مجلس بود، با حساسیت و علاقه بسیار زیادی موضوع دریاچه را دنبال کرده و بارها از آخرین اقدامات و دستاوردها برای نجات دریاچه ارومیه بازدید کرده است. دکتر عارف نیز که هم اکنون ریاست کارگروه نجات دریاچه ارومیه را برعهده دارد، دغدغه‌ای جدی نسبت به احیای دریاچه داشته و در همان روزهای نخستین حضورش به عنوان معاون اول رئیس جمهور تأکید کرد که مسائل زیست محیطی و احیای دریاچه ارومیه یکی از 4 دغدغه اصلی دولت چهاردهم محسوب می‌‌شود. در همین راستا نیز بلافاصله جلسه‌ای تشکیل داده و مسائل مرتبط با احیای دریاچه ارومیه را مورد بررسی قرار داد.

کشت محصولات کم آب‌بَر را تا چه حد در نجات دریاچه و اکوسیستم منطقه مؤثر می‌‌دانید؟
استان آذربایجان غربی دارای 3 حوضه آبریز ارس، دریاچه ارومیه و زاب است. ما در تلاشیم تا برنامه‌ها و طرح‌های ارائه شده در منطقه به کاهش مصرف آب، افزایش درآمد و بهبود معیشت مردم و کشاورزان منجر شود. هم اکنون، بیش از 3 هزار هکتار از اراضی حوضه ارس به یکی از بزرگ‌ترین هلدینگ‌های کشاورزی واگذار شده تا انواع گردو و پسته در باغات کشت شود. طی 3 سال زحمت بی دریغ نیز شاهد تأسیس بزرگ‌ترین باغ پسته و گردوی خاورمیانه و دومین مزرعه گردو جهان در منطقه ارس بودیم. محصولاتی که دست‌کم 40 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرده و درآمد و ارزش افزوده آن نسبت به محصولی مانند سیب حداقل 12 برابر است. بنابراین در تلاشیم تا طرح‌های جایگزین برای کشت محصولات کم آب‌بَر با ارزش افزوده بالاتری را در منطقه ارائه نموده و از آنها حمایت کنیم. در حال حاضر نیمی از باغات سیب استان آذربایجان غربی، درختانی بالای 30 سال داشته و همه ساله شاهد تجمیع بخش زیادی از محصولات نامرغوب کنار جاده‌ها هستیم.  در طرح اول قرار است 50 درصد باغات طرح حوزه ارس را که به صورت پایلوت اجرا کرده‌ایم عملیاتی کرده و باغداران به جای سیب، گردو و پسته کشت کنند. دولت نیز مداخله کرده و با خرید نهال، کود و نهاده‌های دیگر از باغداران و کشاورزان حمایت می‌‌کند. برای تولید انبوه و افزایش درآمد کشاورزان یک بازه زمانی 5-4 ساله تعیین گردیده که امیدواریم با محوریت جهاد کشاورزی، طرح‌های مورد نظر اجرایی شده و با تقویت زیرساخت‌های کشاورزی و فعالیت مروجین و احیای مراکز خدماتی، معیشت باغداران بهبود قابل توجهی پیدا کند.

جناب استاندار، آیا نگاه ملی و نه استانی می‌‌تواند دریاچه ارومیه را از خشکیدگی نجات دهد؟
باید توجه داشت که علاوه بر سازمان جهاد کشاورزی، باید دستگاه‌های دیگر مانند سازمان محیط زیست و وزارت نیرو نیز پای کار آمده و سیاست‌ها و برنامه‌های لازم را با نگاه ملی و نه استانی پیش برد. طبیعتاً در این مسیر مشکلات و چالش‌هایی وجود خواهد داشت که با آسیب‌شناسی دقیق و بازنگری در روش‌ها و شیوه‌های ناکارآمد، می‌‌توان این دغدغه ملی و بین المللی را برای همیشه حل و فصل کرد. خوشبختانه در حوزه علمی نیز شاهد نقش‌آفرینی اساتید برجسته مرتبط با بخش‌های مختلف دریاچه ارومیه در دانشگاه‌های ارومیه، تبریز و کردستان هستیم. در دانشگاه ارومیه پژوهشگاه دریاچه ارومیه راه‌اندازی کرده و زمینه حضور کارشناسان مجرب را فراهم کرده‌ایم. در حال حاضر طرح تحقیقاتی با هدف بهره‌وری و کاهش مصرف آب در 10 نقطه بحرانی حوضه آبریز دریاچه ارومیه و با کمک فائو در 3 نقطه بحرانی آغاز شده و خروجی آن با کمک جوامع محلی مثمرثمر است. باید توجه داشت که اتفاقات مهم در حوزه نرم‌افزاری با اقناع و آموزش جوامع محلی امکانپذیر است. ما طی این مدت، نقشه راه را به‌روزسانی کرده‌ایم تا ا‌ن‌شاءالله با حضور دکتر عارف به عنوان یکی از ذخائر علمی کشور، حیات دریاچه ارومیه را احیا و تثبیت کنیم. هم اکنون، وضعیت دریاچه ارومیه رو به بهبود بوده و باید تلاش‌ها را در بخش نرم‌افزاری بر کاهش مصرف آب با کمک مردم و کشاورزان معطوف کرده و شرایط لازم را برای تأمین حقابه مهیا کنیم. خواسته‌ای که با عزم ملی به سرمنزل مقصود رسیده و همزمان با مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی دستگاه‌های مرتبط، تقویت خواهد شد.

برش

احیای 11 تالاب اقماری پارک دریاچه ارومیه چگونه صورت گرفته؟ آیا حقابه‌ها تأمین شده؟
خشکیدگی 11 تالاب اقماری پارک دریاچه ارومیه طی 20 سال گذشته آن هم در دوران ترسالی درست زمانی صورت گرفته که ما در حوضه دریاچه شاهد بارندگی‌های فوق نرمال بودیم. اما حقابه تأمین نشده و سازمان محیط زیست نیز پیگیری‌های جدی را انجام نداده است. برای رفع این مشکل، در کارگروه زیربنایی و شورای برنامه‌ریزی، برای اولین بار پرداخت حقابه 11 تالاب اقماری (80 میلیون مترمکعب) را مورد تصویب قرار داده و در نتیجه سال‌های 1401 و 1402 شاهد احیای 11 تالاب اقماری پارک دریاچه ارومیه بودیم. خبری مسرتبخش که به حضور دوباره پرندگان مهاجر در تالاب‌ها، شور و نشاطی دوباره بخشیده و نوید سرزندگی و شادابی را در منطقه سر داد.