محمد خواجوئی
تحلیلگر مسائل خاورمیانه

انتخاب عراق به عنوان نخستین مقصد مسعود پزشکیان نهمین رئیس‌جمهور ایران، پیامی آشکار به کل کشورهای منطقه بود که برای ایران بویژه دولت جدید، توسعه روابط با کشورهای منطقه اولویت نخست است.‌ تمام تلاش اسرائیل و امریکا طی سال‌های اخیر تبدیل ایران به یک سوژه امنیتی تهدیدزا در منطقه بوده است؛ طبیعی است که هر اقدامی که در جهت اعتمادسازی با کشورهای منطقه باشد، این پروژه را ناکام خواهد ساخت. هم‌پیوندی سیاسی و اقتصادی و امنیتی با همسایگان، ایران را بخشی جدایی‌ناپذیر از معادلات منطقه‌ای می‌کند و باعث می‌شود هر تلاشی برای به انزوا کشاندن ایران به شکست بینجامد. محور مقاومت برای استمرار و قوام خود، همزمان با سویه‌های سلبی یعنی تقابل با پروژه‌های مداخله جویانه خارجی، نیازمند سویه‌های ایجابی یعنی ایده توسعه است‌ و لازمه آن ورود به همکاری متقابل با کشورهای منطقه و هم‌سرنوشتی با آنهاست. اینکه بیشتر ۱۴ یادداشت تفاهم امضا شده بین ایران و عراق در جریان سفر پزشکیان به این کشور، اقتصادی و توسعه مدارانه است را باید به فال نیک گرفت‌. اما نباید به این حد بسنده کرد؛ سهم ایران در حوزه ترانزیت و تجارت در عراق با توجه به قرابت جغرافیایی دو کشور کمتر از حد انتظار است. افزون بر راه‌حل‌های کوتاه مدت، باید به سمت زدودن موانع اصلی توسعه روابط اقتصادی بین دو کشور رفت و آن چیزی جز رفع کامل تحریم‌ها نیست؛ موضوعی که رئیس‌جمهور و وزیر خارجه دولت جدید بارها بر ضرورت آن تأکید کرده‌اند. اینکه امروز ایران نمی‌تواند به حدود یازده میلیارد دلار از منابع حاصل از فروش گاز و برق به عراق دسترسی مستقیم داشته باشد، به دلیل وجود تحریم هاست. طبیعی است که راه‌حل‌های کوتاه مدت از جمله تسهیل دسترسی تجار به منابع ارزی ایران در عراق به دینار، نباید توجهات را از ضرورت حل ریشه‌ای این مشکلات دور کند.
اما یکی دیگر از پیامدهای مثبت سفر پزشکیان به عراق، ورود روابط ایران و اقلیم کردستان عراق به یک مسیر تازه بود. اینکه برای نخستین بار بود رئیس‌جمهور ایران وارد اقلیم کردستان عراق شود و قدم روی فرش قرمزی که کردهای عراق برای او پهن کردند بگذارد، نشان از تغییرات بزرگ در روابط ایران و اقلیم کردستان عراق دارد.
 تحرکات گروه‌های شبه نظامی کُرد مخالف ایران در این اقلیم و تهدیدات ناشی از این حضورعلیه امنیت ملی ایران، یکی از زمینه‌های تیرگی روابط دو طرف طی دو سال گذشته بود. اما آنجا که ایران قاطعانه بر موضع خود نسبت به ضرورت جابه‌جایی و خلع سلاح این عناصر ایستاد و حتی خود دست به اقدام عملی علیه آنها زد، رهبران اقلیم به این نتیجه رسیدند که نفع درازمدت آنها در رفع دغدغه‌های امنیتی کشور همسایه و نزدیکی به آن است؛ کشوری که در بزنگاه‌هایی چون پیشروی تروریست‌های داعش، قاطعانه از کردهای عراق پشتیبانی کرد. جابه‌جایی عناصر تهدیدکننده امنیت ملی ایران در اقلیم کردستان عراق و استقرار نیروهای ارتش عراق در مناطق مرزی با ایران در این اقلیم، تحولی مهم بود و توانست تا حد زیادی نگرانی‌های ایران را برطرف کند. هرچند که برای رفع این نگرانی، باید بر اخراج کامل این عناصر از خاک عراق و انتقال آنها به کشور ثالث، اصرار شود تا هرگونه احتمال تحرک دوباره آنها از بین برود. سفر اردیبهشت ماه نچیروان بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق به تهران و متقابلاً سفر پزشکیان به اربیل، فصلی تازه در روابط دو کشور گشود. از سوی دیگر، سفر پزشکیان به اقلیم کردستان عراق، افزون بر اینکه نشان از ترمیم روابط ایران با این اقلیم بود، نشانه دیگری بود که دولت جدید ایران در پهنه عراق و البته کل منطقه، در صدد متنوع‌سازی همکاری‌ها و همپیمانی‌ها و اتحادهای خود است. زدودن نگاه‌های تهدیدانگارانه بین ایران و اقلیم کردستان عراق می‌تواند تعاملات ایجابی دو طرف را بالا ببرد. ابتکار رئیس‌جمهور ایران در استفاده از زبان کردی در جریان این سفر خود یک نقطه عطف در این زمینه بود؛ اینکه زبان‌ها و اقوام در ایران همه بخشی از عناصر هویت ملی ایران هستند که در جای خود می‌توانند ابزار مؤثری در تحکیم مناسبات ایران با دیگر کشورها باشند.