زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم

دره باستانی خرم آباد میزبان ارزیاب یونسکو بود. حتیچ (خدیجه) پامیر در غار «کلدَر» خرم‌آباد به 54 هزار و 400 سال قبل نقب زد، آنجا که باستان‌شناسان رد پای انسان هوشمندی که از دره خرم‌آباد به اروپا مهاجرت کرده بود را یافتند. دیرینه‌شناسان براساس یافته‌های همین غار اثبات کرده‌اند که همه انسان‌ها از آفریقا آمده‌اند. انسان هوشمند از آفریقا به خرم‌آباد می‌آید و از اینجا به اروپا مهاجرت می‌کند. تا پیش از آنکه کلنگ دیرینه‌شناسان غار کلدر را بکاود این تصور وجود داشت که انسان هوشمند بین 49 هزارسال پیش از غار «منوط» در فلسطین و 48 هزارسال پیش از غار «کثار خلیل» لبنان به اروپا مهاجرت کرده اما آزمایش‌های کربن 14 دانشگاه آکسفورد روی بقایای کشف شده در کلدر، معادلات را به هم زد. به شهادت کاوش‌های باستان شناسان، دره خرم‌آباد، محل برخورد انسان‌های «نئاندرتال» و هوشمند نیز بوده است. همین موضوع یکی از دلایلی است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پرونده ثبت جهانی دره باستانی خرم‌آباد و قلعه ساسانی فلک‌ افلاک را به‌عنوان سهمیه سال 2024 به یونسکو ارسال کرد. پرونده بهمن سال 2022 به یونسکو رفت تا پروسه دوساله ثبت جهانی را طی کند. از پرونده دره باستانی خرم‌آباد و قلعه فلک افلاک به عنوان بزرگ‌ترین پرونده ثبتی ایران یاد می‌شود.

از دوره حجر تا قجر
 به گفته اعطا حسن‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان لرستان، این پرونده شامل غارهای هفتگانه خرم آباد، سه پل تاریخی حاجی، گپ و شکسته، قلعه و تپه فلک افلاک، باغ تاریخی گلستان و... است. تنها سهمیه ایران در سال 2024 به ثبت جهانی 17 اثر خرم آباد منتهی می‌شود. این آثار از دوره حجر تا قجر تاریخ را دربر گرفته‌اند. این پرونده نخستین پرونده پارینه سنگی کشور هم محسوب می‌شود. به گفته حسن‌پور، در ۲۸ پرونده ثبت جهانی شده کشور، تاکنون اثری در دوره پارینه‌سنگی وجود نداشته و دره خرم‌آباد با ۴۱۴ هکتار عرصه یکی از بزرگ‌ترین آثار کشور در پرونده ثبت جهانی خواهد بود.
ارزیاب یونسکو در روز دوم حضور خود در خرم‌آباد ارزیابی را به تاریخ کهن لرستان در غار گلیوران برد و بعد از تاریخ ساسانی پل شکسته در جنوب خرم‌آباد دیدن کرد. پامیر، سری هم به  مجتمع کشت و صنعت فجر صفای لرستان زد. به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان، مجتمع کشت و صنعت فجر صفا به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجتمع‌های گردشگری کشور به دلیل همجواری با غارهای تاریخی «یافته» و «گیلوران» از اهمیت بالایی در حوزه گردشگری برخوردار است.

موزه پارینه‌سنگی
آن طور که حسن‌پور می‌گوید: مقدمات ثبت جهانی دره خرم‌آباد به راه‌اندازی موزه سنگ، سفال، سکه و پارینه سنگی در قلعه فلک افلاک منجر شد. همچنین دسترسی به غارهای هفتگانه که اکنون از آنها به عنوان غارموزه یاد می‌شود هم تسهیل شد؛ غارهایی که به گفته کارشناسان نیم قرن کاوش باستان‌شناسی ایرانی و خارجی را در تاریخ خود دارند. همین کاوش‌ها در غار قمری خرم‌آباد به شواهدی از دوره پارینه‌سنگی دست یافت که به لحاظ تاریخی همزمان و مصادف با سکونت انسان‌های نئاندرتال است. در غار قمری به‌ویژه قسمت غربی آن غارنوردان به این نتیجه رسیدند که این غار بی‌منتهاست و محل زیست انسان پیش از تاریخ، در این محوطه ۲۰۰متری بوده است. حسن‌پور می‌گوید: ۱۷ اثر شامل هفت غار تاریخی و پناهگاه صخره‌ای، رودخانه، قلعه فلک‌افلاک و باغات اطراف، پل‌های تاریخی گپ، حاجی و شکسته در این پرونده پیش‌بینی‌ شده است. دره خرم‌آباد، مجموع ۵۴هزار سال سکونت از پارینه‌سنگی تاکنون را به‌عنوان حیات فرهنگی در خود جای‌ داده است.

مرد نوسنگی
مقدمه‌چینی برای ثبت جهانی دره خرم‌آباد، جمجمه مرد 9 هزار ساله دلفانی را هم به خرم آباد برگرداند تا در قلعه ساسانی فلک افلاک میزبان ارزیاب یونسکو باشد. این بازگشت به دستور وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی رقم خورد. به گفته حسن‌پور، این دستور به ارسال ۷۸ قطعه از اشیای پیش از تاریخی لرستان برای نمایش در موزه پیش از تاریخ قلعه فلک‌افلاک لرستان منجر شد.
او می‌گوید: در بین این اشیا یک جمجمه انسانی مربوط به تپه «عبدالحسین» دلفان با قدمت ۹ هزار سال مربوط به دوره نوسنگی و اشیای سنگی پناهگاه‌های «هومیان» و «میرملاس» کوهدشت و غارهای «یافته»، «قمری» و «کنجی» وجود دارد.
این اشیا نتیجه کاوش هیأت‌های باستان‌شناسی خارجی در دهه ۶۰ میلادی مورد کاوش قرار گرفته بود که بازگشت اشیا، به دلیل حضور ارزیاب‌ها و به‌عنوان بخشی از پیوست فرهنگی پرونده غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد است.

ارزیابی زیر ساخت‌های گردشگری
ارزیاب یونسکو که اصالتی ترکیه‌ای دارد تنها تاریخ دره خرم‌آباد را ارزیابی نکرد، زیرساخت‌های گردشگری روستای قلعه سنگی از جمله دو اقامتگاه بومگردی در کنار غار کلدر توسط ارزیاب یونسکو بررسی شد. این دو اقامتگاه بومگردی زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان و به سبک محلی سنتی و بومی به گردشگران خدمات ارائه می‌کنند.
پامیر بعد از آن به غار قمری رفت. چشم‌انداز شهر خرم‌آباد را از بالای شهر دید. تاریخ ساسانی قلعه فلک افلاک را هم دوره کرد. گرداب سنگی را هم بازدید کرد. گرداب سنگی، چشمه‌ای باستانی در پایین‌دست غار قمری است که در دوره  ساسانی روی آن بنایی ساخته شده است.
ارزیاب همراه مسئولان استانی، سری هم به دهکده گردشگری مخمل‌کوه در شمال غربی خرم‌آباد زد که دومین مرکز گردشگری در خرم آباد است.
پامیر روز پنجشنبه به تهران بازگشت و به علی دارابی معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی،گردشگری وصنایع دستی گفت، گزارشش را از بازدید میدانی لرستان به یونسکو می‌دهد وامیدوار است که دره خرم آباد و قلعه فلک افلاک در فهرست یونسکو ثبت شوند.