دکتر سیدمحمود نجاتی حسینی
مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران

اربعین و ساخت انسان اجتماعی دین‌ورز
بر اساس یافته‌های انسان‌شناسان دین، آیین‌ مذهبی زمانی می‌توانند برای فرد دیندار و جامعه دینداران مفید باشند که از هر نوع سطحی‌‌نگری به دور بمانند و به رفتارهایی فرمالیته و ظاهرگرایانه بدل نشوند، به‌طوری که «هویت‌سازی دینی» و «هویت‌یابی دینی» در کنش‌ورزان دینی و دینداران اتفاق بیفتد. راهپیمایی اربعین هم به عنوان یک آیین مذهبی باید به گونه‌ای اجرا شود که این محتوا را حفظ و تقویت کند و بتواند آن را توسعه بخشد.
«تقویت ایمان» و «دوری از فرمالیزم دینی» یکی از کارکردهای مهم راهپیمایی اربعین است. بنابراین انتظار می‌رود که آیین‌های اربعین علاوه بر تقویت ایمان، بتوانند «انسان اجتماعی دین‌ورز» بسازند. کار عظیمی که امام حسین‌(ع) در تاریخ اسلام و تاریخ دین انجام داد این بود که به بشریت درس آزاداندیشی، حق‌طلبی، عدالت‌خواهی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی داد. بنابراین آیین‌های مذهبی همچون مراسم‌های عاشورا و اربعین هم باید همین حس را در دینداران تقویت کنند چنانکه در آنان «هویت دینی» توسعه یابد.
مطالعات انسان‌شناسی دین، جامعه‌شناسی دین و مطالعات‌ فرهنگی دین، نسبت‌ بین آیین‌های مذهبی و جامعه را می‌سنجند. طبق این چهارچوب نظری، آیین‌ها را می‌توان در دو دسته عمده نشاند؛ یکی «آیین‌های عرفی و دنیوی» که آیین‌هایی چون تولد، ازدواج، سوگواری و... را شامل می‌شود و دوم، آیین‌های مذهبی که رابطه باورمندان با امر قدسی و متافیزیک و خداوند را شکل می‌دهند و از منظر انسان‌شناسی دین، یک رفتار و کنش اجتماعی - فرهنگی بشمار می‌روند. این آیین‌ها مجموعه اعمال و کردارهایی تکرارشونده‌ هستند که باورمندان به آن، برای ارتباط خود با خدا انجام می‌دهند همچون آیین‌های حج، قربانی کردن، نذری دادن و...  .
 
کارکرد‌ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اربعین
برای آیین‌های مذهبی همچون راهپیمایی اربعین چهار کارکرد عمده را می‌توان برشمرد:
 1. تجسم باورهای مذهبی در راهپیمایی اربعین:
«رتوریک توحیدی» در همه آیین‌های مذهبی ما تجلی می‌یابد چنانکه تمام نمادها و نشانه‌های آن را می‌توان در راهپیمایی اربعین و در آیین‌هایی چون حج و زیارت و... دید. تصویری که ما از کار عظیم حسین‌ بن علی(ع) داریم در تمام آداب و رفتارهای اربعین و حتی پرچم و عَلَم و روضه‌خوانی و مداحی و سینه‌زنی و... مراسم اربعین دیده می‌شود. به این اعتبار می‌توان گفت آیین‌های مذهبی مکان‌ها و شرایطی را فراهم می‌کنند که دینداران، باورهایشان را در جهان فیزیکال به پرفورمنس بدل کنند.
 2. تبلور احساسات و عواطف دینداران در اربعین:
 عواطف و احساساتی که باورمندان شیعی نسبت به خداوند و امام حسین(ع) دارند خود را در آیین‌های مذهبی چون راهپیمایی اربعین متجلی می‌‌‌کند. در چنین مکان‌ها و فعالیت‌های مذهبی افراد می‌توانند عواطف و احساسات مذهبی خود را بروز دهند. به همین دلیل روضه‌خوانی، سینه‌زنی و مداحی و... محلی برای بروز احساسات مذهبی ما می‌شوند.
 3. تجلی دینداری آرمانی در اربعین:
آیین‌های مذهبی این ظرفیت را دارند که آنگونه دینداری را متجلی کنند که افراد دیندار دوست دارند، داشته باشند. در راهپیمایی اربعین شاهد هستیم که آرمان‌های کنشگران دینی در آیین‌های اربعین تجلی پیدا می‌کند و حسین بن علی(ع) به عنوان اسطوره آزادی، آزاداندیشی، حق‌طلبی و عدالتخواهی و انسانیت برای دینداران متجلی می‌شود و کنشگران سعی می‌کنند خود را هرچه بیشتر به این شخصیت نزدیک‌ کنند.
 4. هویت‌یابی دینی در اربعین:
سه کارکرد نخست آیین‌های مذهبی، به نقش فرهنگی و اجتماعی این آیین‌ها اشاره دارد. اما آیین‌های مذهبی کارکرد دیگری هم دارند که آن را می‌توان «کارکرد سیاسی آیین‌های مذهبی» دانست که می‌تواند به «هویت‌یابی دینی» افراد کمک کند که در مراسم اربعین، کارکرد هویت‌یابی دینی آیین‌های مذهبی بسیار برجسته می‌شود.
وقتی هر ساله دینداران، مطابق یک تقویم مذهبی و سیاسی، در راهپیمایی اربعین شرکت می‌کنند در واقع تجدید بیعتی با هویت دینی‌شان انجام می‌دهند و از سوی دیگر، هویت دینی خود را حفظ و تقویت می‌کنند. گویا قرارداد اجتماعی که با دین و آیین‌های مذهبی بسته‌اند هر ساله در راهپیمایی اربعین دوباره امضا می‌شود و اینچنین «هویت‌یابی و هویت‌سازی دینی» انجام می‌دهند. گویا در قراردادی نانوشته کسانی که می‌خواهند دینداری‌شان را تقویت کنند، توسعه دهند و حفظ نمایند هر ساله در آیین‌های مذهبی چون عاشورا و راهپیمایی اربعین حضور پیدا می‌کنند تا اتصال خود به آن منبع الهی را تجدید نمایند.
به دلیل همین کارکرد هویتی اربعین است که شاهد بودیم در سال‌هایی که داعش فعال بود راهپیمایی اربعین بسیار باشکوه‌تر از همیشه برگزار می‌شد و این آیین مذهبی، هم از سوی ما هم از سوی دیگر شیعیان جهان، مورد استقبال بی‌نظیری قرار گرفته بود، چرا که در آن شرایط، بحث هویت‌یابی دینی برای بسیاری از دینداران برجسته شده بود و می‌خواستند از این طریق، هویت خود را از هویت دیگری متمایز کنند. همین هویت‌یابی دینی را ما در آیین‌های مذهبی دیگر چون مراسم حج، عید قربان، عید مبعث، عید غدیر، نیمه‌ شعبان و... شاهد هستیم که می‌خواهیم از طریق آنها، مسلمانی‌مان را تجدید و بازتولید کنیم. شرکت در آیین‌های مذهبی یکی از راه‌هایی است که دینداران از آن طریق، هویت دینی‌شان را تقویت می‌کنند و ایمان‌شان را توسعه می‌بخشند.
 
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر نجاتی حسینی است که در نشست «اربعین حسینی» در محل خانه اندیشمندان علوم‌انسانی ارائه شده است.

بــــرش

گسست از جهان مادی و خودسازی و خودیابی در اربعین

از منظر انسان‌شناسی دین، آیین‌های مذهبی در سه مرحله «گسست»، «نشست» و «پیوست» سه کار مهم انجام می‌‌دهند تا انسان را به مرحله وارستگی برسانند و انسان مطلوب و جامعه مطلوب خلق کنند. آیین‌های مذهبی در وهله نخست، انسان‌ را از جهان مادی و دنیوی منقطع، و ورود او را به عالم معنوی مهیا می‌‌‌کنند. در مرحله دوم «خودسازی» را در انسان شکل می‌‌دهند و در نهایت، انسان را به «خودیابی» می‌رسانند. اینچنین است که در آیین‌های مذهبی چون راهپیمایی اربعین، افراد بعد از گسست از مادیات دنیا و با تقویت عواطف و احساساتشان به بازاندیشی می‌رسند و انتظار می‌رود که بعد از بازگشت از سفر اربعین به یک نوع خودیابی دست یافته و فردی وارسته‌تر شده باشند.