سیدمجید امامی / صابر اکبری خضری

جامعه ایرانی در میان تمام ملت‎های جهان، دارای غنا و تنوع کم‎نظیری از اقوام و اقلیم‎های فرهنگی گوناگون است که فراتر از مرزهای سیاسی آن، پهنه وسیعی را به عنوان «ایران فرهنگی» ایجاد کرده است.
 بافتار تمدنی ایران نه بر محور قوم یا گروهی خاص، بلکه بر محور تعامل و پیوند میان اقوام و گروه‎های مختلف شکل گرفته که با همزیستی، شکوفایی و اعتلای تمدنی ایران فرهنگی را فراهم آورده‎اند.
در این الگوی هویتی، مؤلفه‎های دینی، ملی و قومی به شکلی همگرا کنار هم قرار می‎گیرند.
در نگاه اسلامی که مبنای نظریه تمدنی انقلاب اسلامی است، تنوع فرهنگی نه‌تنها یک تهدید نبوده، بلکه نشانه‎ای از توحید و دلیلی برای شناخت متقابل اقوام و فرهنگ‎های گوناگون است؛ چنانکه در آیه شریفه 13 از سوره حجرات ذکر شده است: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکمْ مِنْ ذَکرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ‌الله أَتْقَاکمْ إِنَّ‌الله عَلِیمٌ خَبِیرٌ.» مبتنی بر این نگاه، همان‎طور که تزاحم و تعارضی میان هویت ملی و هویت دینی نیست، وفاداری ملی نیز تعارضی با وفاداری فروملی ندارد.
 انسجام اجتماعی و ملی، نه با حذف و نابودی هویت‎های چندگانه درون ملت، بلکه با کمک به بالندگی و همگرایی آنها با هویت ملی و دینی به دست آمده و با سازکارهای اساساً فرهنگی امکانپذیر است.
اگرچه رویکرد غالب رژیم پهلوی در قبال اقوام و اقلیم‎های فرهنگی ایران، سیاست همانندسازی و نفی تنوع و تکثر قومی ‎فرهنگی بود، اما در پرتو انقلاب اسلامی، مبتنی بر هویت دینی به عنوان نخ تسبیح جامعه ایرانی با همه تفاوت‎های خود، بار دیگر زمینه حیات و پویایی اقلیم‎های مختلف فرهنگی ایران بزرگ فراهم آمد.
 
راهبردهایی برای اقتدار فرهنگی
باید توجه داشت که برای استفاده از این ظرفیت عظیم، باید چهارچوب خاصی از راهبردها، سیاست‎ها، اقدامات و برنامه‎های فرهنگی را تدارک دید تا بتوان شاهد افزایش پویایی اجتماعی، نوآوری و خلاقیت فرهنگی، انسجام اجتماعی، قدرت نرم، وحدت ملی و امنیت پایدار بود.
ایران اسلامی با اتکا به این منبع عظیم و سرشار است که می‎تواند با جریان جهانی‌سازی فرهنگی مقابله کرده و در عرصه بین‎المللی نیز داعیه‎دار حراست از تنوع فرهنگی با قرائت خاص خویش باشد؛ همچنین با توجه به زمینه‎های مشترک قومیت‌هایی که در دو سوی مرزهای سیاسی قرار دارند، می‎توان گسترش تعاملات و ارتباطات فرهنگی و اقتصادی با کشورهای همسایه را پی‌جویی کرد و با گسترش مراکز فرهنگی (از جمله مدارس، مراکز آموزش عالی و...) در کشورهای همسایه، می‎توان بخشی از نخبگان علمی آنها را با فرهنگ ایران اسلامی آشنا کرد و موجب افزایش اقتدار ایران در منطقه شد.
بر اساس نتایج حاصل از پژوهش‎های گوناگون انجام شده در سطح کشور، گره و چالش اصلی در حوزه سیاستگذاری اقوام که می‎تواند زمینه واگرایی و کاهش سرمایه اجتماعی نظام را فراهم آورد، مسأله احساس تبعیض و انسداد در فرآیند ارتقای اجتماعی میان برخی اقوام و اقلیت‎های مذهبی و دینی است. یکی دیگر از چالش‎های عرصه سیاستگذاری اقوام، عدم وجود رویکرد واحد و سیاست‎های منسجم است که زمینه را برای سوءاستفاده جبهه معارض انقلاب اسلامی و القای شکاف میان حاکمیت و اقوام با اختلاف‎افکنی و ایجاد آشوب‎های اجتماعی و رسانه‎ای فراهم می‎آورد.
ایده راهبردی نظام فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با تکثر فرهنگی و تنوع قومی، اتخاذ رویکرد «وحدت در عین کثرت» و «کثرت در عین وحدت» است که از حکمت اصیل اسلامی ایرانی الهام می‎گیرد. خطوط راهبردی این رویکرد عبارت است از: پاسداشت تنوع ‎و تقویت هم‎شناسی فرهنگی اقوام و نواحی فرهنگی مختلف ایران؛ تأکید بر وحدت ملی و انسجام اجتماعی مبتنی بر هویت دینی و ملی و ارتقای سرمایه اجتماعی و پرهیز از شکاف و قطبی شدن اجتماعی، فرهنگی و قومی. با توجه به اهمیت مسأله تنوع قومی و حیات اجتماعی اقلیم‎های فرهنگی مختلف ایران، ضروری است تا مجلس شورای اسلامی «سند ملی تنوع قومی» مبتنی بر اصول اسلامی و ملی را تصویب کند. در ادامه پیشنهادهای راهبردی اصلی برای هر کدام از این موارد بیان می‎شود:
 
پاسداشت تنوع فرهنگی
1. پاسداشت تنوع و تقویت هم‎شناسی فرهنگی اقوام و نواحی فرهنگی مختلف ایران.
 بازنمایی حماسه‎ها و روایت‎های افتخارآمیز از شخصیت‎های برجسته اقوام مختلف، خصوصاً تبیین سهم مفاخر قومی در افتخارآفرینی‌های ملی و حراست از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی ایران؛ نظیر ورزش قهرمانی، دفاع مقدس، جنگ‎های تاریخی ایران، مبارزه با استعمار و....
 تجلیل از مفاخر فرهنگی، چهره‎های ماندگار و شخصیت‌های تأثیرگذار محلی و ملی اقوام مختلف.
 تکریم شخصیت‎های برجسته و موفق و علمای اخلاقی و انقلابی اهل‎سنت در عرصه عمومی و ملی به عنوان نمادی از برادری و وحدت عملی اسلامی.
 فرصت انگاشتن تنوع زبانی‎گویشی در مناطق مختلف ایران و توجه به رونق زبان‎های مادری خصوصاً زبان‎های در حال زوال به شکلی که موجب احساس بیگانگی با زبان فارسی و میراث آن در سطوح مختلف واژگانی، ادبی و حکمی نشود.
 کلیشه‎زدایی از تصورات منفی پیرامون اقوام در زبان روزمره و بازنمایی رسانه‎ای آن از طریق تکریم و معرفی جایگاه تاریخی، میراث فرهنگی و نقش اقوام گوناگون در مناسبات گوناگون محلی و ملی.
 تکریم اقلیت‎های دینی مصرح در قانون اساسی و تصحیح برخی خطاهای عملکردی؛ به عنوان مثال کریسمس مسیحیان ارامنه ایرانی، ششم ژانویه است که به علت کم‎اطلاعی برخی دستگاه‎ها، گاهی روز بیست و پنجم دسامبر که کریسمس مسیحیان خارج از کشور است، گرامی داشته می‌شود یا لزوم شناساندن تفاوت صهیونیسم با یهودیان کلیمی ایران که خود از حامیان جریان مقاومت فلسطین هستند و به‌رغم تلاش رژیم اشغالگر قدس، از مهاجرت به سرزمین‎های اشغالی امتناع می‎ورزند.
 
وحدت و انسجام اجتماعی
2. تأکید بر وحدت و انسجام اجتماعی مبتنی بر هویت ملی و دینی.
 استفاده از ظرفیت مناسبات فروملی برای تقویت هویت ملی از طریق حمایت از رویدادها، محصولات و نوآوری‎های محلی همسو و همراستا با ارزش‎های ملی
 شفاف‎سازی جریان‎ها و افراد وابسته به احزاب معاند و مخالفت با هرگونه ترویج آنها.
 التزام عملی و نظارت بر عدم مغایرت برنامه‎ها و رویدادها با معیارهای اصلی همسویی با هویت ملی که عبارت است از همبستگی و حراست از زبان، خط و ادبیات فارسی؛ معرفی خود به عنوان فرد ایرانی و وفاداری نسبت به تمامیت ارضی.
 
ارتقای سرمایه اجتماعی
3. ارتقای سرمایه اجتماعی و پرهیز از شکاف و قطبی شدن اجتماعی‎، فرهنگی و قومی.
 معرفی و تبیین خدمات انقلاب و نظام اسلامی در عرصه‎های مختلف فرهنگی‎‎، اجتماعی به اقوام ایرانی.
 برنامه‎ریزی و تقسیم کار نهادها و دستگاه‎های مختلف محلی و ملی در جهت حفظ، تکریم و گسترش نمادهای ارزش‎مدار، آداب و آیین‎های اجتماعی و شخصیت‎های برجسته قومی و تبیین این تلاش برای آحاد مردم.
 تدبیر یکپارچه و منسجم برخی چالش‎هایی که می‎تواند زمینه تنش میان اقوام را فراهم کند از جمله حکمرانی آب و منابع آبی.
 ابتنای سلسله‎مراتب سازمانی و فرصت‎های شغلی بر اصل شایسته‎سالاری و پرهیز از بومی‎گزینی افراطی که منجر به سرخوردگی افراد می‎شود؛ مبتنی بر این معیار که اگر کسی واجد شایستگی لازم برای تصدی مسئولیتی بود، اهل قومی خاص یا از پیروان دین یا مذهبی خاص بودن، چالش یا مانع راه او نباشد.