راضیه خوئینی
خبرنگار

فرونشست با قدرت تمام به ویرانی دشت‌‎های کشور ادامه می‌دهد؛ تخریبی که شاید هنوز در سطح زمین چندان قابل رؤیت نباشد؛ پدیده‌ای که مخفیانه از زیر به جان لایه‌های زمین افتاده و مانند غده سرطانی در حال پیشروی است. هرازگاهی زمین در گوشه‌ای از کشور دهان باز می‌کند، گاهی انسان‌ها را می‌بلعد و گاهی با خسارت‌های مالی همراه می‌شود. این قبیل حوادث مردم را شوکه و نگران کرده است، اما کمتر اقدامی درباره آن می‌بینیم. سازمان زمین‌شناسی کشور به تازگی در این خصوص هشدار داده که فرونشست با نرخ متفاوت در اکثر دشت‌های کشور در حال پیشرفت است. این پدیده سرطانی هر زمان ممکن است متاستاز کند و در کل کشور ریشه بدواند. به گفته رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، این مسأله به خودمان بستگی دارد که آیا مانند بسیاری از کشورهای دیگر اقدامی مؤثر درباره آن انجام دهیم یا دست روی دست بگذاریم!
علی‌ بیت‌اللهی در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: بررسی‌هایی که اخیراً روی فرونشست انجام داده‌ایم منجر به تهیه گزارشی ملی شده است. این گزارش نشان می‌دهد تمامی استان‌های کشور بجز گیلان درگیر فرونشست هستند، هرچند گیلان هم از این روند در امان نمانده و علائم خفیفی در آن پدیدار شده است. بیت‌اللهی پهنه‌های فرونشستی در همه استان‌های کشور را رو به گسترش توصیف و به نکته مهمی اشاره می‌کند: فرونشست زمین بویژه در مجاورت کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ شدت و وسعت بیشتری دارد؛ یعنی با کشت و زرع، کشاورزی غیراصولی، حفر چاه‌های زیاد و روش‌های غلط آبیاری زمینه بروز این پدیده را مهیا کرده‌ایم. خط آب زیرزمینی به دلیل تقاضای زیاد مصرف در مجاورت سکونتگاه‌های بزرگ پایین می‌رود و فرونشست در بافت آب‌های زیرزمینی رخ‌ می‌دهد. طبق آخرین آمار، حدود ۱۱ درصد اثر فرونشست در کل وسعت ایران شناسایی شده که البته به گفته بیت‌اللهی این نسبت ظاهراً کوچک است. مسأله زمانی جدی می‌شود که بدانیم نزدیک به ۴۹ درصد جمعیت کشور روی همین 11-10 درصد پهنه‌های فرونشستی و در مجاورت آنها ساکن هستند. بیت‌اللهی می‌گوید: بر اساس آمار جهانی، تنها 3 الی 5 درصد پهنه‌های فرونشستی جهان دارای نرخ فرونشست سالانه بالای ۱۰سانتی‌متر است، اما طبق آمار داخلی، در کرمان محدوده رفسنجان سرعت فرونشست سالانه به حدود ۳۷ سانتی‌متر در سال می‌رسد. مثلاً گلستان به‌ عنوان استان شمالی باید از وضعیت خوبی برخوردار باشد اما از نظر سطح آب‌های زیرزمینی قسمت وسیعی از گلستان با عدد فرونشست ۱۷ سانتی‌متر درگیر است. نکته ناراحت‌کننده‌تر اینکه نیمه شرقی استان مازندران که در ذهن ما استانی پرآب است، در محدوده‌های جلگه‌ای و کنار دریا درگیر فرونشست است.
اکثر استان‌های ایران در مقایسه با آمار جهانی با شرایط متفاوت دارای عدد فرونشست بالایی هستند. به گفته بیت‌اللهی این شرایط علاوه ‌بر محیط‌زیست، امنیت غذایی و آبخوان‌های کشور را تهدید می‌کند و روی مستحدثات واقع در پهنه‌های فرونشستی هم تأثیر شگرفی گذاشته و حتی در اصفهان ساختمان‌های مسکونی مردم درگیر این پدیده شده است.

بروز علائم، نشانه خطر
وقتی شرایط به حدی برسد که برای زمین قابل تحمل نباشد، علائم ظاهر می‌شوند. بیت‌اللهی برای روشن شدن موضوع چوبی را مثال می‌زند که با فشار زیاد خم شده و در نهایت می‌شکند. در واقع گسیختگی‌هایی که در سطح زمین ظاهر می‌شود نشانه نقطه اوج فرونشست است. بیت‌اللهی با بیان اینکه این آثار را در بسیاری از مکان‌ها مستندسازی کرده‌اند، می‌گوید: این پدیده اساساً مخاطره‌ای انسان‌ساخت و نقطه مقابل زلزله است.
زمین‌لرزه فرایندی درونی و از شکستن لایه‌های زمین رخ می‌دهد، ولی فرونشست با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی توسط انسان اتفاق می‌افتد.
بنابراین تصحیح عملکرد و برنامه‌ریزی مانع آن خواهد شد. تجربیات موفقی برای مهار فرونشست وجود دارد مانند دشت توکیو ژاپن که در سال ۱۹۶۵ درگیر فرونشست بالغ بر ۱۲.۵ سانتی‌متر در سال شد، اما با برنامه‌ریزی و اقدامات مؤثر تا سال ۲۰۰۴ کاملاً متوقف و صفر شد. بیت‌اللهی با تأسف درباره نبود هیچ‌گونه برنامه‌ریزی و اقدام مؤثر در کشور می‌افزاید: حرف و توصیفات خطر زیاد است ولی در عمل دریغ از یک برنامه یا آزمون.

فقط 5 تا 10 سال فرصت داریم
همه مسائل به تأمین و تخصیص اعتبار و گنجاندن آن در برنامه هفتم توسعه بازمی‌گردد وامیدواریم واقعاً این موضوع در دستور کار قرار گیرد. ارزیابی بیت‌اللهی این است که ما فقط ۵ تا ۱۰ سال فرصت داریم، زیرا این پدیده مانند بیماری سرطان است که پیشروی می‌کند و زمانی ‌که به نقطه بی‌بازگشت برسد، دیگر هیچ اقدامی تأثیر نخواهد داشت. مشکل اصلی این است که با چه روش‌هایی باید آب‌های زیرزمینی را تقویت کنیم، چراکه عامل اصلی فرونشست افت سطح آب‌های زیرزمینی است.

اقدامات مؤثر جهانی
مقابله با چاه‌های بی‌مجوز و غیرقانونی در حوزه وظایف وزارت نیرو است. از حدود یک میلیون حلقه چاه موجود در کشور ۳۰۰ هزار حلقه فاقد مجوز، غیرقانونی و مخفیانه است. آب‌های زیرزمینی بی‌وقفه بیرون کشیده می‌شود و زمین مانند میوه‌ای آبش را از دست می‌دهد، مچاله شده و فرومی‌ریزد. بیت‌اللهی از ژاپن به عنوان کشوری موفق در برنامه‌ریزی برای این چاه‌ها یاد می‌کند و می‌گوید: چاه‌های دارای مجوز نباید مجانی باشند. اکنون تنها هزینه برای استحصال آب چاه فقط پول برق موتور است. تنها راه باقیمانده، توسعه روش‌های نوین آبیاری یا جانمایی برای کشت محصولات کم‌مصرف است و اینها برنامه‌های جهانی است که انجام شده و مصرف آب را به ۱۰ برابر کاهش داده است‌.

بــــرش

مقررات ملی فرونشست

بیت‌اللهی از برنامه‌ریزی برای صنایع و تأسیسات بزرگ آب‌بر می‌گوید: باید این صنایع در سواحل دریا و زون‌هایی که کمبود آب ندارند مستقر شوند. من مجموعه این اقدامات را تحت عنوان «مقررات ملی فرونشست» تهیه کرده‌ام و به هیأت دولت ارائه داده‌ام تا بعد از بررسی‌ مقرراتی برای مهار فرونشست تدوین و لازم‌الاجرا شود؛ یعنی تمام دستگاه‌های اجرایی همچون وزارتخانه‌‌های صمت، نیرو، جهاد کشاورزی، راه‌وشهرسازی و همه دستگاه‌هایی که می‌توانند در مصرف یا کاهش مصرف آب ایفای نقش کنند وظایف مشخصی داشته باشند. راهکار ما یک مقررات ملی فرونشست است که باید توسط عالی‌ترین مقام اجرایی کشور ابلاغ و لازم‌الاجرا شود.