انسان با بهره برداری بی رویه، آب را از طبیعت دریغ می‌کند
لب تشنه حیات
راضیه خوئینی
خبرنگار
خشکسالی همچنان گلوی طبیعت را بی‌رحمانه می‌فشارد. بی آبی یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که حیات وحش ایران را تهدید می‌کند. متأسفانه دخالت‌های انسانی در طبیعت طی دهه‌های اخیر بیش از پیش به این مسأله دامن می‌زند؛ دخالت‌هایی همچون بهره‌برداری بی‌رویه از آب آن هم از طریق لوله‌کشی‌ها، حفر چاه و چاهک‌ها. اقداماتی که خواسته یا ناخواسته حق حیات را از حیات وحش می‌گیرد. آوارگی و کوچ اجباری گونه‌های مختلف از زیستگاه‌هایشان در نبود آب با این ماجرا رقم می‌خورد. کارشناسان محیط زیست معتقدند چنین فاجعه‌ای به قیمت جان حیوانات تمام می‌شود؛ تهدیدی که از شکار و تصادفات جاده‌ای خطرناک‌تر است. معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با «ایران» به ارزیابی مشکلاتی که در مسیر تأمین حقابه حیات وحش وجود دارد می‌پردازد و حفر بی‌شمار چاه و چاهک در هر نقطه از این سرزمین تا ساخت استخر، سد و لوله‌کشی از مبدأ، همه و همه را باعث رقم خوردن چنین فاجعه‌ای می‌داند.
حسن اکبری درباره حقابه حیات وحش می‌گوید: در همه جای کشور و در تمامی عرصه‌ها، حیات وحش وجود دارد و آنها هیچ مرزی نمی‌شناسند. حتی در دل پارک‌های سطح شهر یکسری پرندگان زندگی می‌کنند. بالاخره برای زنده ماندن این گونه‌ها باید آب وجود داشته باشد و بتوانند به راحتی به آن دسترسی پیدا کنند.
اکبری از گذشته‌هایی یاد می‌کند که چشمه‌های فراوان همه جا به چشم می‌خورد، قنات‌ها و نهایتاً مزارعی وجود داشت که جوی آبی در آن روان بود و پرندگان و پستانداران با بهره‌گیری از این منابع می‌توانستند زنده بمانند. این شرایط مخصوصاً در مناطق گرمسیر و خشک حوزه ایران مرکزی و شرق کشور، همین طور جنوب حاکم بود و حیات وحش در مزارع و باغات از جوی‌های آب، قنات‌ها یا چشمه‌ها استفاده می‌کردند.
به گفته اکبری، حیات وحش با اتفاق ناخوشایند دیگری طی 3-2 دهه اخیر مواجه شده است. برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی باعث شده که خیلی از چشمه‌ها خشک شود. وابستگی شدید انسان به آب بشدت باعث افت سفره‌های زیرزمینی شده و چشمه‌ها، تالاب‌ها، دریاچه‌های کوچک یا حتی رودخانه‌های فصلی دیگر آبی در بساط ندارند که این ماجرا باعث ایجاد محدودیت برای حیات وحش شده است.
اتفاق ناخوشایند‌تر دیگری که گریبانگیر حیات وحش شده به اعتقاد اکبری این است که قبلاً در مزارع کشاورزی آبی در جوی‌ها روان بود و حیوانات به راحتی می‌توانستند از آن بهره ببرند. اما حالا به جای نهرها و جوی‌های روباز، لوله‌کشی‌های بسته و استخرهای غالباً از جنس پلی‌اتیلنی همه جا رایج شده است. حالا دسترسی حیات وحش به این منابع آبی عملاً مسدود شده است. حیوانات حتی اگر بخواهند از استخرها آبی بیاشامند به قیمت غرق شدن آنها تمام می‌شود. همچنین نهایتاً آب به شکل قطره‌ای یا بارانی و به اشکال بسته به مزرعه می‌رسد. با این رویداد دیگر خبری از آب که بتواند در دسترس حیات وحش باشد، نیست. در مزارع هم آب بسیار کاهش یافته و غالباً با لوله منتقل می‌شود.
در مجموع این اقدامات، انسان حیات وحش را در تنگنا قرار داده است؛ گویی که لب‌های حیوانات همیشه تشنه می‌ماند. اکبری در این زمینه ادامه می‌دهد: در خیلی جاها مانند روستاها پرندگانی را می‌بینیم که آب چندانی برای خوردن ندارند زیرا قبلاً در روستا قناتی وجود داشت که از سرچشمه آن همه پرندگان می‌آمدند و آب می‌خوردند ولی حالا همه این آب‌های روان تبدیل به آب چاه یا آب‌های انتقالی در مسیر لوله‌ها شده است. همچنین عملاً این روزها دیگر در هیچ نقطه‌ای از کشور و در هیچ روستایی آبی وجود ندارد که به راحتی در دسترس پرندگان یا حیات وحش قرار بگیرد.
اکبری مشکلات در حوزه حقابه حیات وحش را کلان و گسترده ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: حل کردن این معضل بسیار دشوار است. یعنی نه می‌توانیم بگوییم آب را داخل لوله به مزارع نرسانید و نه امکان برگشت به گذشته و احیای سفره‌های آب زیرزمینی را داریم، آن هم با این وضعیت برداشت‌هایی که اتفاق افتاده است.
اکبری با نگاهی کلی‌تر درباره راهکارهای ارائه شده می‌گوید: در مکان‌هایی که سدسازی صورت می‌گیرد معمولاً تلاش ما این است که در مجوزها حقابه پایین دست را در نظر بگیریم. در مناطقی هم که به هر دلیلی خشکسالی اتفاق می‌افتد و مناطق حفاظت شده ما مســـــدود می‌شود، غالباً با ایجاد آب‌انبار‌ها و بحث تلمبه آبی و سایر روش‌ها سعی می‌کنیم یک سری منابع آبی را در دسترس حیات وحش قرار بدهیم. مکاتباتی هم با وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو بابت رعایت حقابه حیات وحش در هر نقل و انتقال انجام شده که اکبری درباره آن می‌گوید: مثلاً امروزه می‌بینیم در بسیاری از روستاها از بالادست اقدام به لوله‌کشی و انتقال آب چشمه به‌عنوان آب شرب کل روستا می‌کنند. البته این اقدام معمولاً از سوی وزارت نیرو و شرکت‌های آبفا انجام می‌شود. هرچند که انتقال آب از طریق لوله‌کشی به روستا اجتناب‌ناپذیر است و اصولاً نمی‌توان جلوی آن را گرفت اما به گفته اکبری در مکاتبات تأکید شده که اگر قرار است آب از مبدأ چشمه وارد لوله شود حتماً حقابه حیات وحش حفظ شود. این اقدام باید به شکلی انجام شود که حیات وحش امکان استفاده از آب را داشته باشد و مابقی انتقال آب به هر شکلی که باید انجام بشود.