به دنبال هنرمندانی که 2800 سال پیش آجر لعابدار ساختند
در عصر آهن
زهرا کشوری
دبیر گروه زیست بوم
باستان‌شناسان به سراغ محوطه عصر آهن قلایچی در بوکان رفتند. آنچه باعث شد تا پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، دوباره باستان‌شناسان را به کاوش تاریخ ماناها در 2800 سال پیش بفرستد، تخریب محل پادشاهی ماناهاست.جغرافیای حکومتی ماناها از شمال به دریاچه ارومیه می‌رسید و در جنوب به دریاچه زریوار. گستره آن در غرب در مرز ایران و عراق به پایان می‌رسد یعنی مرز ماناها و آشورها در عصر آهن. مرز شرقی حکومت ماناها هنوز برای باستان‌شناسان مشخص نیست. احتمال می‌رود جایی بین کردستان و زنجان باشد. تپه زیویه سقز، محوطه ربط در سردشت، زندان سلیمان در تکاب و گورستان کول تاریکه در سقز از آثار شاخص به جا مانده از ماناهاست.
آغاز ماجرا
قلایچی برای اولین بار در سال 1364 توسط اسماعیل یغمایی باستان‌شناس پیشکسوت کاوش اضطراری می‌شود. این کاوش‌های اضطراری برای نجات‌بخشی آثار فرهنگی از دست قاچاقچیان اشیای تاریخی انجام گرفت. براساس آنچه اسماعیل یغمایی باستان‌شناس در کتاب «تأثیر فرهنگ آشوری بر ماناها» می‌نویسد: در زمستان سال ۱۳۶۳ وزارت اطلاعات، مرکز باستان‌شناسی آن‌هنگام را آگاه کرد که نزدیک یک سال است، غریبه‌ها به خاکبرداری غیرمجاز تپه‌هایی چند در نزدیکی روستای «ناچیت» بوکان پرداخته‌اند.
قاچاقچیان یافته‌ها را که بیشتر آجرهای لعابدار بود به عراق برده و در برابر آن اسلحه ژ- ۳ و کالیبر ۵۰ خریداری می‌کردند. بر پایه آگاهی این وزارت، بسیاری از سلاح‌های فرانسوی در دست گروهک‌های ضدانقلاب کومله، دموکرات، مجاهدین و... از فروش مستقیم یا مبادله آجرهای لعابدار بوده است.
بر همین اساس، نزدیک ۱۷۰۰ تا ۲۰۰۰ آجر به فرانسه و بریتانیا فرستاده شد و عوامل ضدانقلاب از راه کوهستانی پیرانشهر با کردهای اربیل، سلیمانیه و بویژه کرکوک ارتباط تنگاتنگ داشته و توزیع اسلحه در سراسر کردستان ایران از این راه بوده است. آگاهی دیگر اینکه هر آجر لعابدار با نگرش به نگاره و سالم بودن آن در بوکان ۳۰ تا ۵۰ هزار تومان، در مرز ایران و عراق ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار تومان و در فرانسه نزدیک ۴۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان به فروش می‌رود.
بازگشت 49 آجر
خبر دقیقی از سرنوشت آن 2 هزار آجر حداقل در دست رسانه‌ها نیست، اما سال 1399 بود که 49 آجر لعابدار قلایچی پس از 29 سال به ایران برگشت. کارشناسان از آن به‌عنوان مهم‌ترین پرونده حقوقی ایران در مجامع بین‌المللی بعد از دادگاه اشیای جیرفت یاد می‌کنند. بخشی از اشیای جیرفت در دو مرحله طی دهه 80 به ایران بازگردانده شد. بازگشت این محموله‌ها مدیون تلاش باستان‌شناسان، واحد حقوقی وزارت میراث فرهنگی و دستگاه دیپلماسی کشور است. آجرهای لعابدار سال ۱۹۹۱ از ایران قاچاق و در بندری در سوئیس توقیف می‌شود. ۱۵سال بعد دادستان منطقه تصمیم می‌گیرد تا پرونده را تعیین تکلیف کند. کارشناسان با استناد به مقالات و مستندات منتشر شده، تعلق آجرها را به ایران و منطقه عصر آهنی قلایچی بوکان اثبات می‌کنند. دادگاه در سال ۲۰۱۶ رأی به استرداد اشیا به ایران می‌دهد.
کاوش باستان‌شناسان
کاوش‌های اسماعیل یغمایی در این محوطه آغاز می‌شود و او به داده‌های بسیار ارزشمندی از دوران ماناها دست می‌یابد. این کاوش‌ها نشان از دوره‌ای متعلق به سه‌هزار سال پیش دارد که از مهم‌ترین مردمان بومی ایران پیش از آمدن آریایی‌ها به این سرزمین هستند. هنر و تکنیکی که از آجرهای لعابدار کشف شده در این محوطه به دست آمده منحصربه‌فرد است. در این کاوش‌ها کتیبه‌ای ویژه به زبان آرامی نیز به دست آمد که سند بسیار مهمی از دوران تاریخی ایران است.
کاوش‌های قلایچی به کشف چند صد قطعه آجر و یک کتیبه آرامی (قدیمی‌ترین کتیبه آرامی ایران) منجر شد. باستان‌شناسان برای بار دوم به سرپرستی «بهمن کارگر» قلایچی را در سال ۷۸ کاوش می‌کنند. این کاوش‌ها تا سال ۸۵ ادامه داشت. ۹ فصل کاوش به کشف یک سازه سیاسی و مذهبی مانایی منجر می‌شود که زندگی روزمره در آن جایی ندارد. ۴۰۰ قطعه آجر کشف‌شده از این محوطه به موزه ملی می‌آید و ۵۰۰ قطعه آن در موزه ارومیه نگهداری می‌شود. در این کاوش‌ها بیش از ۵ هزار قطعه استخوان جانوری پیدا می‌شود که به آن مرکز مذهبی هدیه و قربانی شده‌اند. کف‌پوش‌های منقش رنگی روی خشت از دیگر یافته‌های باستان‌شناسان است. باقی ماندن این کف‌‌پوش‌ها در طول ۲۸۰۰ سال، باستان‌شناسان را به این نکته رسانده که در این مرکز سیاسی و مذهبی تردد زیادی وجود نداشته است. همچنین باستان‌شناسان هیچ اثری از استحکامات دفاعی در این منطقه نیافتند. این نکته بر وجود امنیت کامل منطقه در زمان ماناها تأکید می‌کند.
چه کسانی آجرهای لعابدار را ساختند؟
باستان‌شناسان، آن‌طور که یوسف حسن‌زاده، سرپرست این کاوش‌ها می‌گوید در این پژوهش‌ها، ساختار معماری گورها و شیوه‌های تدفین مردمان دوره مانا را بررسی می‌کنند. آنها می‌خواهند بدانند، هنرمندان سازنده بنا و آجرهای لعابدار قلایچی چه کسانی بودند؛ پرسش مهمی که باستان‌شناسان امیدوارند با بهره‌گیری از مطالعات آزمایشگاهی بتوانند به آن پاسخ دهند.