رفتار انتخاباتی و مؤلفه‌های مؤثر در «کیفیت رأی»
مواجهه فرهنگی با انتخابات
«فرهنگ سیاسی» و «تربیت سیاسی» یک جامعه چطور شکل می‌گیرد؟
«انتخابات» با اینکه ذاتاً یک پدیده سیاسی است اما بی‌ربط با دیگر عرصه‌های حیات جمعی بویژه «فرهنگ» نیست. اما اغلب، نسبت «فرهنگ» و «سیاست» نادیده انگاشته می‌شود در حالی که انتخابات در یک زمینه فرهنگی رخ می‌دهد. به عبارتی، فرهنگ می‌تواند تعریف‌کننده و کنترل‌کننده عرصه انتخابات باشد و رأی مردم را بسازد یا شکل و جهت دهد. بنابراین «فرهنگ سیاسی» یک جامعه بسیار در انتخابات اثرگذار و نقش‌آفرین است؛ چرا که ذیل آن «تربیت سیاسی» جامعه اتفاق می‌افتد که حاصل آن را ما در پایان این فرایند یعنی در «کیفیت رأی» آن فرد می‌بینیم.
دکتر احمد اولیایی
استاد مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع)
فرهنگ سیاسی از نگاه الموند
«فرهنگ سیاسی» مجموعه نگرش‌ها، باورها و احساساتی است که اکثریت جامعه نسبت به سیاست، حکومت، دولت و امور جاری جامعه‌شان دارند. «گابریل الموند» سه مشخصه احترام، اجماع و اتحاد را برای فرهنگ سیاسی برشمرد که می‌تواند قوام‌بخش رابطه مردم و حکومت باشد. آن حسی که بین نظام سیاسی و مردم وجود دارد؛ اینکه چقدر یکدیگر را «حقیر» یا «بزرگوار» می‌شمارند و چقدر حاضرند به یکدیگر قدرت و اختیار ببخشند مشخصه «احترام» را در فرهنگ سیاسی می‌سازد. او، توافق ملت و دولت بر یک امر را «اجماع» نامید که می‌تواند نشان‌دهنده میزان رضایت‌مندی مردم از نظام حاکم باشد، و «اتحاد» هم زمانی حاصل می‌شود که اجماع و احترام در یک جامعه به نقطه مطلوب خود می‌رسند. با توجه به این مشخصه‌های فرهنگ سیاسی، هر جامعه‌ای می‌تواند خود را با آن بسنجد و ببیند که در چه جایگاه و مرتبه‌ای از فرهنگ سیاسی قرار دارد.
فرهنگ سیاسی از نگاه وربا
«سیدنی وربا» دسته‌بندی دیگری برای فرهنگ سیاسی برمی‌شمارد و طبق آن جوامع را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ جوامع با «فرهنگ سیاسی محدود» که در آن مردم در امور سیاسی مداخله نمی‌کنند و دورادور از فعالیت‌های دولت و حاکمیت مطلع هستند. او معتقد است این نوع از فرهنگ سیاسی را بیشتر در جوامع سنتی شاهد هستیم. «فرهنگ سیاسی مطیع» در جوامعی است که با اینکه مردم از سیاست‌های دولت و حاکمیت مطلع هستند اما بشدت مطیع هستند و مواجهه‌ای فعال با سیاست‌های جاری ندارند و این نوع فرهنگ سیاسی بیشتر در جوامع استبدادی حاکم است. «فرهنگ سیاسی مشارکتی» در جوامعی ظهور می‌یابد که مردم علاوه بر اینکه از سیاست‌های حاکمیت اطلاع دارند، دارای نفوذ و اثرگذاری هستند و قدرت تغییر و اصلاح امور را هم دارند. این نوع از فرهنگ سیاسی بیشتر در جوامع دموکراتیک قدرت ظهور و بروز می‌یابد.
بروز فرهنگ سیاسی جامعه در انتخابات
فرهنگ سیاسی پدیده‌ای نیست که در یک لحظه و دفعی اتفاق بیفتد، بلکه طی یک فرایند بلندمدت و تحت‌تأثیر عوامل مختلف بتدریج شکل می‌گیرد. اگر می‌خواهیم نتیجه فرهنگ سیاسی را -که شکل‌دهنده و سازنده رأی مردم است- در انتخابات ببینیم باید این فرهنگ سیاسی در مسیر «شدن» و در کلیت حرکت یک حکومت به طور دائم رصد شود و پیرامونش اندیشیده شود تا آن کنش نهایی که عینیت‌بخشی تام این فرهنگ سیاسی است بتواند خود را در انتخابات بروز دهد. بنابراین در یک فرایند باید تربیت سیاسی اتفاق بیفتد که ماحاصل آن را در بزنگاه‌هایی چون انتخابات برداشت کنیم. «انتخابات» آن عرصه و بزنگاهی است که فرهنگ سیاسی حاکم بر جامعه به خوبی خود را نشان می‌دهد.
فرهنگ انتخابات و رفتار انتخاباتی
نظریه‌پردازان جامعه‌شناسی سیاسی با رویکرد کارکردگرا که ذیل «تالکوت پارسونز» تعریف می‌شوند رفتار انتخاباتی را حاصل یک رأی نمی‌دانند بلکه حاصل تربیت سیاسی و متأثر از ساختارهای اجتماعی چون خانواده، مدرسه، دانشگاه، طبقه اجتماعی و... می‌دانند؛ حاصل فرهنگ سیاسی و متأثر از کنشگری‌های دولت و حاکمیت می‌دانند که برایند آن را در رفتار انتخاباتی شاهد خواهیم بود.
از طرف دیگر نظریه‌پردازان روانشناسی اجتماعی همچون «پیتر مایکل بلاو» که به «نظریه‌های مبادله اجتماعی» گرایش دارند معتقدند مردم بر اساس یک «مبادله» رفتار انتخاباتی انجام می‌دهند. آنان در طول زندگی، یک نظام مبتنی بر پاداش برای خود تعریف کرده‌اند و حال می‌سنجند بر اساس سود و پاداشی که در انتظارشان خواهد بود رفتار سیاسی خود را بروز دهند. بنابراین نظریه‌های فرهنگ سیاسی و جامعه‌شناسی سیاسی می‌گویند که ما باید در یک فرایند، فرهنگ انتخابات و رفتار انتخاباتی را ارتقا دهیم، چرا که تربیت سیاسی و اثربخشی سیاسی در یک فرایند اتفاق می‌افتد و اگر این مواجهه فرهنگی با انتخابات وجود نداشته باشد در بزنگاه‌ها با چالش‌های اساسی روبه‌رو می‌شویم. به این اعتبار می‌توان گفت «کیفیت آرا» و «کیفیت مشارکت» اصطلاحاً «فرهنگ پیچ» است یعنی با فرهنگ تداخل حداکثری دارد.
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر اولیایی با موضوع «مواجهه فرهنگی با انتخابات» است که در هم‌اندیشی «شکوه انتخابات» در محل پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ارائه شده است.
بــــرش
بروز فرهنگ سیاسی جامعه در بزنگاه انتخابات
فرهنگ سیاسی پدیده‌ای نیست که در یک لحظه و دفعی اتفاق بیفتد بلکه طی یک فرایند بلندمدت و تحت تأثیر عوامل مختلف بتدریج شکل می‌گیرد. اگر می‌خواهیم نتیجه فرهنگ سیاسی را -که شکل‌دهنده و سازنده رأی مردم است- در انتخابات ببینیم باید این فرهنگ سیاسی در مسیر «شدن» و در کلیت حرکت یک حکومت به طور دائم رصد شود و پیرامونش اندیشیده شود تا آن کنش نهایی که عینیت‌بخشی تام این فرهنگ سیاسی است بتواند خود را در انتخابات بروز دهد.