«ایران» در گزارشی تحلیلی چشم‌انداز و رویکرد آتی دیپلماسی را بررسی می‌کند
ضرورت تداوم سیاست خارجی ابتکاری و نتیجه بخش
نوید کمالی
کارشناس سیاست خارجی و مسائل راهبردی
بزودی چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار و رئیس جمهور جدید با رأی ملت انتخاب خواهد شد. با توجه به در جریان بودن رقابت‌های انتخاباتی، در این مقطع حساس و تاریخی، پرداختن به بایسته‌ها و اولویت‌های سیاست خارجی دولت آینده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که تمام کاندیداها فارغ از گرایش‌های سیاسی و جریانی مختلفشان در صورت کسب فرصت خدمت در قامت ریاست جمهوری، برای رفع چالش‌های اقتصادی گریبانگیر ملت و دولت باید به شکل جدی توجه خود را معطوف به عرصه پیچیده اما پر فرصت سیاست خارجی کنند. بدون شک در این مسیر تجربه‌های دولت‌های گذشته خصوصاً دولت سیزدهم و دستاوردهای آن در عرصه سیاست خارجی می‌تواند به عنوان راهنمایی برای دولت جدید مطرح شود. از این رو در این یادداشت به برخی از مهم‌ترین دستاوردهای دولت سیزدهم و در ادامه بایسته‌ها و اولویت‌های سیاست خارجی دولت چهاردهم مبتنی بر واقعیت‌های حاکم بر روابط بین‌الملل پرداخته می‌شود.
دستاوردهای دیپلماسی دولت سیزدهم
دولت سیزدهم در زمینه سیاست خارجی بر محورهایی چون نگاه به شرق، آسیا و همسایگان و سیاست همسایه‌محوری تمرکز داشت و در این مسیر به دستاوردهای قابل توجهی نیز نائل آمد. یکی از مهم‌ترین این دستاوردها، عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای و همچنین عضویت در بریکس بود؛ دو رویداد مهمی که می‌تواند به تعاملات اقتصادی و سیاسی بیشتر با کشورهای عضو منتهی شود و نقش ایران را در منطقه و جهان تقویت کند. تقویت روابط با همسایگان نیز از دیگر دستاوردهای مهم دولت سیزدهم بوده است. بهبود روابط با کشورهای همسایه خصوصاً کشورهای کنشگری از جمله عربستان سعودی که زمینه کاهش تنش‌ها و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای را فراهم ساخته است، از جمله این موارد است. توسعه دیپلماسی اقتصادی و تلاش برای افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی با کشورهای مختلف، بویژه در حوزه انرژی و ترانزیت نیز نشان‌دهنده توجه دولت سیزدهم به دیپلماسی اقتصادی بود.
یکی دیگر از موفقیت‌های دولت سیزدهم در عرصه سیاست خارجی، آزادی زندانیان ایرانی در امریکا و آزادسازی دارایی‌های بلوکه شده ایران در کره جنوبی است. این اقدامات بخشی از کارنامه ماندگار دولت شهید رئیسی است که ادامه و تکمیل آنها در دولت چهاردهم می‌تواند به تأمین منافع ملی کشورمان در عرصه سیاست خارجی کمک نماید. با چنین پیشینه‌ای ضروری است مهم‌ترین بایسته‌ها و اولویت‌های سیاست خارجی دولت آینده مورد توجه قرار گیرد.
اولویت‌های سیاست خارجی دولت چهاردهم
سیاست خارجی تابعی از تحولات بین‌المللی است و احتمالاً یکی از مهم‌ترین تحولات بین‌المللی در نخستین ماه‌های استقرار دولت چهاردهم روی کار آمدن رئیس جمهور جدید ایالات متحده امریکا خواهد بود. نظر به نتایج افکار سنجی‌های مختلف انجام شده در ایالات متحده امریکا و وضعیت بحرانی حزب دموکرات در همراه‌سازی رأی دهندگان امریکایی و با پیش فرض به قدرت رسیدن چهره‌ای مانند دونالد ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور امریکا، سیاست خارجی دولت آینده باید با رویکرد مبتنی بر تجربه قبلی ریل‌گذاری شود تا بتواند از چالش‌ها و تهدیدات احتمالی استفاده کند و منافع ملی را تأمین کرده و زمینه توسعه و پیشرفت کشور را بیش از پیش مهیا نماید.
دولت چهاردهم، با توجه به هدفگذاری‌های برنامه هفتم توسعه و انتظار مد نظر رهبر معظم انقلاب مبنی بر تبدیل کشور به یک قدرت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در حوزه اقتصادی و فناوری، باید اولویت‌های سیاست خارجی خود را به طور جدی و هدفمند تعیین کرده و در دستور کار قرار دهد. این اولویت‌ها می‌تواند شامل بهبود روابط با همسایگان و کشورهای منطقه، گسترش روابط با قدرت‌های جهانی، تقویت دیپلماسی اقتصادی و علمی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی و توسعه دیپلماسی عمومی و فرهنگی باشد. در ادامه به مهم‌ترین این اولویت‌ها پرداخته می‌شود:
بهبود روابط با همسایگان و کشورهای منطقه
بدون تردید توسعه همکاری‌های اقتصادی با کشورهای منطقه بایستی از جمله اولویت‌های اصلی دولت چهاردهم باشد. افزایش تجارت، سرمایه‌گذاری مشترک و تسهیل روابط تجاری می‌تواند به تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه بین کشورمان و همسایگانی مانند کشورهای حوزه تمدنی زبان فارسی که تا پیش از این چندان مورد توجه اقتصاد کشورمان نبودند کمک کند. علاوه بر این، ایجاد ثبات و امنیت منطقه‌ای از طریق همکاری در زمینه مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و قاچاق مواد مخدر نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به تعمیق روابط با کشورهای همسایه می‌انجامد.
تقویت دیپلماسی انرژی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های انرژی ایران برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای و تأمین امنیت انرژی بایستی از دیگر اولویت‌های دولت چهاردهم باشد. همچنین، تلاش برای حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات منطقه‌ای از طریق گفت‌و‌گو و دیپلماسی می‌تواند به کاهش تنش‌ها و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای کمک کند.
گسترش روابط با قدرت‌های جهانی
تنوع‌بخشی به شرکای بین‌المللی کشورمان در عرصه‌های مختلف و کاهش وابستگی به شرکای سنتی که بعضاً به واسطه انحصار روابط کشورمان با آنها شاهد موضعگیری‌های ضد منافع ملی کشورمان هستیم بایستی از جمله اولویت‌های سیاست خارجی دولت چهاردهم باشد. افزایش همکاری با کشورهای مختلف در سراسر جهان می‌تواند به تقویت روابط اقتصادی و سیاسی ایران کمک کند. جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ایجاد محیط مناسب برای جذب سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی و فناوری نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علاوه بر آنچه بیان شد همکاری در حوزه فناوری و انتقال فناوری و دانش فنی از کشورهای پیشرفته می‌تواند به توسعه فناوری و نوآوری در کشور کمک کند. همچنین حضور فعال‌تر در سازمان‌های بین‌المللی و بهره‌گیری از فرصت‌های همکاری و دیپلماسی نیز می‌تواند به تقویت نقش ایران در عرصه بین‌المللی کمک کند.
تقویت دیپلماسی اقتصادی و علمی
توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش تولید و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا بایستی از جمله اولویت‌های سیاست خارجی دولت چهاردهم باشد. کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی برای تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و ایجاد محیط مناسب برای رشد و توسعه این شرکت‌ها می‌تواند به تقویت اقتصاد دانش‌بنیان در کشور کمک کند. توسعه دیپلماسی علمی و افزایش همکاری‌های علمی و فناوری با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در سراسر جهان نیز از دیگر اولویت‌های دولت چهاردهم باید باشد.
بهره‌گیری از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی
بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی ایران برای توسعه کریدورهای ترانزیتی و اتصال به بازارهای جهانی بایستی از دیگر اولویت‌های سیاست خارجی دولت چهاردهم باشد. توسعه بنادر و حمل و نقل دریایی برای افزایش تجارت و ترانزیت کالا نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. توسعه گردشگری و بهره‌گیری از جاذبه‌های گردشگری ایران برای جذب گردشگران خارجی و افزایش درآمدهای ارزی نیز می‌تواند به تقویت اقتصاد کشور کمک کند.
«مقاومت هوشمند»
برای مقابله با تهدیدات تجربه‌شده
نگارنده پیشتر در «کتاب قدرت نرم، دیپلماسی هوشمند و سیاست خارجی» به تبیین چیستی هوشمندی در عرصه سیاست خارجی پرداخته است اما آنچه در دولت چهاردهم به آن نیاز ضروری است مفهوم «مقاومت هوشمند» است، مقاومت هوشمند در برابر فشارها از سوی سکانداران جدید کاخ سفید نظیر فردی مانند ترامپ، به معنای اتخاذ رویکردها و استراتژی‌هایی است که به کشورمان امکان می‌دهد ضمن حفظ استقلال و حاکمیت ملی، از افتادن در دام تجربه‌های قبلی خودداری کرده و اتفاقاً با تقویت و تکمیل مسیر جدید سیاست خارجی خود، هرگونه نقشه تحریمی جدید را نیز منفعل و خنثی کند. در چهارچوب این مفهوم و در مواجهه با فشارهای تحریمی، اتخاذ راهبردهای هوشمندانه و متنوع‌سازی منابع درآمدی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کاهش وابستگی به منابع درآمدی خاص و تنوع‌بخشی به منابع درآمدی می‌تواند نقش مؤثری در کاهش تأثیر تحریم‌ها داشته باشد. این امر با توسعه بازارهای جدید برای صادرات محصولات ایران نیز تقویت می‌شود. گسترش روابط تجاری با بازارهای متنوع جهانی می‌تواند به کاهش تأثیر تحریم‌ها کمک کرده و فرصت‌های اقتصادی جدیدی را برای کشور به ارمغان آورد. نظر به آنچه بیان شد و با توجه به تحولات منطقه‌ای و جهانی، دولت چهاردهم جمهوری اسلامی ایران باید با اتخاذ سیاست‌های خارجی هدفمند و استراتژیک، به توسعه و پیشرفت کشور در حوزه‌های اقتصادی و فناوری کمک کند و نقش کشورمان را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تقویت کند. بهره‌گیری از تجارب دولت‌های گذشته و ادامه تجربیات و راهبردهای موفق آنها می‌تواند به دولت جدید در دستیابی به این اهداف کمک کند.
در پایان امید است که دولت آینده کشورمان با همت والای یکایک کارگزاران نظام در سطوح مختلف بتواند جایگاه خود را در عرصه بین‌المللی ارتقا دهد و ایران عزیز را بیش از پیش به یک قدرت مؤثر و تأثیرگذار در منطقه و جهان تبدیل نماید و همزمان ملت شریف کشورمان نیز از مواهب اقتصادی و اجتماعی این سیاست خارجی به شکل ملموس بهره‌مند گردد.