خانه شیشه‌ای بــه عشــق لایــــک
لزوم جرم‌انگاری برخی از مصادیق در فضای مجازی
بیشتر افراد نسبت به رعایت «حریم خصوصی» خود حساسیت دارند اما بسیاری از همین افراد در مورد زندگی فردی دیگران کنجکاوی‌هایی از خود نشان می‌دهند، «سلبریتی‌ها» جزو گروه‌های مورد علاقه مردم هستند که سرک کشیدن در زندگی آنها برای مردم جذاب است و هر فیلم و تصویر یا عمل و عکس‌العملی از آنها مخاطب را تحت تأثیر قرار می‌دهد بنابراین به بررسی این موضوع پرداخته‌ایم که آیا حریم شخصی این افراد با افراد عادی جامعه یکسان است؟ یا به عبارتی افراد شناخته شده می‌توانند در هر قسمت و هر نوعی که مایلند گوشه‌هایی از زندگی شخصی خودشان را در معرض دید عموم قرار دهند؟
سمیه افشین‌فر
خبرنگار
طمع تمایل به شناخته‌تر شدن
لیلا وصالی مدرس دانشگاه، با اشاره به اینکه چهره‌های مشهور برای مردم شناخته شده‌اند و بر اثر تعامل‌های مستمر و کنشگری با مردم و افکار عمومی توانسته‌اند چنین جایگاهی را در جامعه کسب کنند، تأکید می‌کند: «سلبریتی‌ها تمایل زیادی به ارتباط با مردم دارند. این موضوع در رسانه‌های رسمی با توجه به قوانین و قواعد آن کنترل شده است اما زمانی که وارد شبکه‌های اجتماعی می‌شویم با توجه به اینکه قوانین کامل و مشخصی در این فضا وجود ندارد، ممکن است مرزهایی را که باید برای کنشگری در این فضا رعایت شود به درستی رعایت نکنیم یا اصلاً این مرزها را نشناسیم بخصوص اینکه هر چه افراد در سنین پایین‌تر وارد فضای مجازی می‌شوند، این مرزها برایشان ناشناخته‌تر است و به طمع تمایل به شناخته‌تر شدن در این فضا اطلاعات بیشتری از خودشان به اشتراک می‌گذارند. در حقیقت همین موضوع اطلاع از نقاط مخفی اطلاعاتی- غیررسمی که از سلبریتی‌ها منتشر می‌شود برای مردم جذابیت زیادی دارد. ما به سلبریتی‌ها علاقه‌مند می‌شویم چون احساس می‌کنیم با آنها زندگی کرده‌ایم و جزئیات زیادی از زندگی آنها می‌دانیم. مثلاً در مورد هنرپیشه‌ها به این دلیل که همواره آنها را در نقش‌های مختلف دیده‌ایم و با نقش‌هایشان در حالت‌های مختلف غم و شادی ارتباط برقرار کرده‌ایم با آنها همذات‌پنداری می‌کنیم و همین همذات‌پنداری باعث می‌شود تا مطالب و اخبار مربوط به آنها را دنبال کنیم. در واقع همین کشش در طرف مقابل باعث می‌شود تا سلبریتی از جزئیات زندگی خود اطلاعات بیشتری در اختیار مردم قرار دهد، چون تعامل او با انسان‌ها را بیشتر می‌کند و باعث می‌شود افراد بیشتری در مورد جزئیات زندگی او چه به‌صورت مثبت و چه به‌صورت منفی نظر دهند.» عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه برای سلبریتی‌ها مورد توجه بودن نسبت به فراموش شدن یا مورد توجه نبودن حس بهتری ایجاد می‌کند، می‌گوید: «برای همین این افراد به بهانه‌های مختلف حتی با دعواهای زرگری سعی می‌کنند خودشان را در معرض دید مخاطبان قرار دهند و مخاطبانشان را افزایش دهند و اصطلاحاً لایک بگیرند، تا جایی که ممکن است این نیاز به جلب توجه و افزایش توجه مخاطب بیمارگونه شده و این افراد به شکل افراطی به این کار دست بزنند.»
سلبریتی کیست؟
مدیرعامل انجمن سواد رسانه‌ای ایران معتقد است «سلبریتی شخص مشهوری است که در زمینه‌های مختلف مانند موسیقی، ورزش، سیاست، سینما ، تلویزیون و… مورد توجه رسانه‌ها و مردم قرار دارد. بنابراین سلبریتی شخصی است که مردم او را از جنبه‌های گوناگون مانند سبک لباس پوشیدن، مدل مو، مدل آرایش، سبک زندگی و حتی ازدواج‌ها و دوستی‌هایی که دارند مورد توجه قرار می‌دهند. این روزها هم با ظهور فضای مجازی زندگی افراد مشهور اعم از شخصیت‌های سیاسی، فرهنگی و ورزشی بیش از گذشته زیر ذره‌بین قرار گرفته است، زندگی هر فردی که زیر ذره‌بین مردم باشد، کوچکترین تلاطمی در جریان روند زندگی‌اش با واکنش هوادارانش مواجه خواهد شد؛ اتفاقی که متأسفانه این روزها با پررنگ‌تر شدن فضای مجازی که همواره جریان‌های مختلف را با آب و تاب زیادی به مخاطبانش عرضه می‌کند، شاهد هستیم.»
مدارک هویتی را منتشر نکنید
مدیر عامل انجمن سواد رسانه‌ای ایران نیز در پاسخ به این سؤال که با توجه به متفاوت بودن حریم خصوصی در افراد مختلف آیا این موارد نباید قانونمند شود، می‌گوید: «وقتی منظور از رسانه، رسانه‌های رسمی باشد می‌توانیم از قانونمند شدن حرف بزنیم اما وقتی بحث شبکه‌های اجتماعی است چون ذات این فضا در اختیار ما نیست، امکان قانونمند کردن آن را نداریم بنابراین می‌بینیم که یک سری مصادیق جرم‌انگاری داریم و به جز آن مصادیق جرم‌انگاری، پلیس فتا فقط در مورد شکایت‌ها اقدام می‌کند اما معلوم نیست کاری که فرد با زندگی خودش انجام می‌دهد و صدماتی که متوجه او خواهد شد و حتی ممکن است به آبروی او صدمه بزند چه می‌شود! زیرا پلیس فتا وقتی اقدامی انجام می‌دهد که فرد شکایت رسمی مطرح کند در غیر این صورت تا زمانی که جرمی اتفاق نیفتد قانون هم به این موضوع ورود نکرده است. هرچند در برخی از کشورها برای فعالیت سلبریتی‌ها قوانینی وضع کرده‌اند که اگر از خودشان تصاویری منتشر کردند که غیرواقعی و مخدوش شده است، جرم محسوب شود و باید توضیح دهند اما در برخی موارد قانون در این حوزه مسکوت مانده است. بنابراین مهم‌ترین ابزاری که برای مقابله با این آسیب وجود دارد، افزایش سواد رسانه‌ای عمومی و افزایش سطح آگاهی‌های عمومی است تا افراد جامعه یاد بگیرند در این فضا بهتر از خودشان محافظت کنند.» وصالی پیشنهاد می‌دهد: «افراد باید حریم خصوصی خود را مشخص کنند و هیچ گاه اطلاعات حریم خصوصی خود را منتشر نکنند و به حریم خود و افرادی که در حریم‌شان هستند لطمه‌ای وارد نکنند. گاهی حتی انتشار یک عکس دسته‌جمعی با دوستان که برای خودمان خوشایند است برای دیگر حاضران در تصویر چندان خوشایند نیست. مسأله بعدی این است که به هیچ عنوان اطلاعات شناسنامه‌ای مثل تصویر شناسنامه یا کارت ملی را در فضای مجازی منتشر نکنید چرا که موجب سوءاستفاده می‌شود. به طور کلی انتشار هر چیزی مربوط به حریم خصوصی نشان می‌دهد که فرد از درایت کافی برای مدیریت حضور خود در فضای مجازی برخوردار نیست.»
اطلاعات بیشتر یعنی آسیب بیشتر
به هر حال حریم خصوصی افراد عادی با سلبریتی‌ها متفاوت است، چون سلبریتی‌ها بر حسب تمایل خودشان در فضای مجازی وارد موضوعات گوناگون می‌شوند، حتی گاهی خودشان یا مخاطبانشان از حاشیه‌سازی استقبال می‌کنند و این موضوع از منظر جامعه‌شناسی و روانشناسی قابل بررسی است. بنابراین باید بپذیرند که گروهی وارد حریم شخصی آنها می‌شوند هر چند این کار نادرست باشد. اما به گفته مدیرعامل انجمن سواد رسانه‌ای «افراد باید بدانند هر اندازه جزئیات بیشتری از زندگی‌شان را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کنند، بیشتر در معرض آسیب قرار دارند. گاهی فاش شدن زندگی خصوصی افراد تا حدی برای آنها گران است که دست به کارهای خطرناکی می‌زنند و این نشان دهنده این است که هر چیزی از افراد نباید منتشر شود و هر چه اطلاعات بیشتری در شبکه‌های مجازی از خودشان منتشر کنند، بیشتر در معرض خطر و آسیب قرار دارند چون با انتشار هر بخشی از زندگی شخصی در واقع نقاط ضعف و قوت‌تان را بیشتر در معرض دید عموم قرار داده‌اید و این مانند یک تیغ دولبه است که یا شناخت جزئیات بیشتر محبوبیت‌تان را افزایش می‌دهد یا مخاطراتی ایجاد می‌کند که باعث سوءاستفاده از اطلاعات فردی‌تان می‌شود.
تعریف کاملی از حریم خصوصی وجود ندارد
دکتر عصمت‌الله جابری قاضی دادگستری که سال‌ها در حوزه جرایم رایانه‌ای فعالیت داشته در مورد حمایت قانون از افرادی که مسائل شخصی خودشان را نشر می‌دهند، می‌گوید:« وقتی فردی مسائلی از حریم خصوصی‌اش را منتشر می‌کند تا زمانی که این حریم خصوصی برخلاف اخلاق عمومی نباشد و عفت عمومی جامعه جریحه‌دار نشود از نظر قانونی مشکلی ندارد اما گاهی کسی با همسرش شوخی می‌کند و آن را در فضای مجازی منتشر می‌کند که ممکن است از نگاه افکار عمومی این شوخی توهین به زنان تعبیر شده و باعث جریحه‌دار شدن عفت و اخلاق عمومی شود یا اخلاق حسنه را زیر سؤال ببرد. در این جا قانون به دو شکل وارد می‌شود یا ممکن است مدعی‌العموم وارد شود یعنی دادستان به دادسرای ویژه گزارش می‌دهد که این مورد را پیگیری کنید یا شما به‌عنوان شهروندی از جامعه می‌گویید که این عمل ترویج بی‌اخلاقی است و شکایت می‌کنید و دادستان پیگیری می‌کند و بدون اینکه شما بخواهید و رضایت بدهید یا ندهید موضوع دنبال می‌شود. پس انتشار اخبار خصوصی به طور کلی از منظر قانون نه بر خلاف عفت عمومی است و نه نظم عمومی را مختل می‌کند اما زمانی که نظم و عفت عمومی جریحه‌دار می‌شود یا نشر اکاذیب باشد در این موارد دادستان وارد می‌شود و قابل پیگیری است.» دکتر جابری معتقد است بیشتر سلبریتی‌ها و افراد شناخته شده به قصد افزایش مخاطبان و همراه کردن افکار عمومی اقدام به انتشار مسائل شخصی خود در فضای مجازی می‌کنند: « در قوانین ایران تعریف کاملی از حریم خصوصی وجود ندارد. به طور مثال، در اصل ۲۰ و ۲۲ و ۲۵ قانون اساسی به این موضوع اشاره شده که در اصل ۲۵ به صراحت عنوان شده بازرسی و نرساندن نامه‌ها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هرگونه تجسس مگر به حکم قانون ممنوع است. مواردی از توجه به حریم شخصی در قوانین عادی هم وجود دارد که مهم‌ترین آن ماده ۱۰ قانون مسئولیت مدنی مصوب سال ۱۳۳۹ است. در این ماده عنوان شده که هرکس بدون مجوز قانونی، عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد شده لطمه‌ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است و دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت امر او را به جبران‌خسارت‌های مزبور محکوم می‌کند.»
تعریف مشخص و دقیقی نداریم
دکتر مریم یوسفی، جامعه شناس و استاد دانشگاه در گفت‌و‌گو با «ایران» با بیان اینکه نخستین مشکل این است که ما در کشورمان تعریف مشخصی از سلبریتی یا شاخ‌های اینستاگرامی و بلاگرها نداریم، می‌گوید: هر کسی که در فضای مجازی و رسانه‌ها مهم شود یا به چشم بیاید برایمان مهم می‌شود و جذابیت پیدا می‌کند. بر اساس تحقیقاتی که در حوزه فضای مجازی انجام شده است کسانی که اعتماد به نفس کاذبی داشته‌اند در فضای مجازی پیشرفت کرده‌اند و به مدد همان اعتماد به نفس کاذب هم رشد کرده‌اند، این افراد در میان خودشان روابط کاری پیچیده‌ای دارند و از نظر مردم تبدیل به بلاگر سلبریتی یا همان شاخ‌های فضای مجازی شده‌اند.
من را ببین
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه مردم به جنبه‌های مختلف زندگی این افراد توجه می‌کنند، در مورد دلایل این توجه کردن می‌گوید: رفتار افراد در شبکه‌های اجتماعی، دلایل مختلفی دارد؛ مهم‌ترین آنها میل به دیده شدن است که در همه افراد از سن کودکی تا لحظه مرگ وجود دارد. انسان‌ها دوست دارند مورد توجه و تحسین دیگران قرار گیرند و این موضوع در همه انسان‌ها جدا از سن، جنسیت، فرهنگ و نژاد آنها مشترک است. فضای مجازی فرصتی برای افراد مهیا می‌کند تا بتوانند با انتشار عکس و فیلم از خود، فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و خانوادگی خودشان را با دیگران به اشتراک گذارند. در این میان برخی افراد برای دیده شدن اقدام به هر کاری می‌کنند. این استاد دانشگاه فرار از تنهایی را عامل مهم بعدی معرفی می‌کند: هرچه فعالیت کاربران بیشتر باشد، حس تنهایی شدیدتر و عمیق‌تر است و باعث می‌شود افراد در شبکههایی همچون اینستاگرام، بیش از حد فعالیت داشته باشند. تنهایی احساسات منفی زیادی با خود به همراه می‌آورد که به تبع آن اعتماد به نفس فرد کمتر می‌شود، گوشه‌گیرتر و انزوا طلب‌تر می‌شود و اگر خود را دوست‌داشتنی نداند این حس بیشتر و بیشتر می‌شود. در حقیقت این فرد با فضای مجازی از خود واقعی‌اش فرار می‌کند.
زندگی لاکچری سلبریتی‌ها را باور نکنید
یوسفی با بیان اینکه باور کردن زندگی ظاهری سلبریتی‌ها و بلاگرها در واقع آغاز مشکلات در زندگی واقعی است، می‌گوید: وقتی هر چیزی را در فضای مجازی باور می‌کنیم باید بدانیم که باور کردن این افراد در فضای مجازی آسیب‌های زیادی برایمان به ارمغان خواهد آورد. افسردگی و انزواطلبی یکی از مهم‌ترین پیامدهاست و در مرحله بعدی کم‌کم روابطمان با همسر یا افراد خانواده تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و اختلافات شروع می‌شود؛ اینکه چرا ما نمی‌توانیم همانند آنها زندگی کنیم؟ مانند آنها به سفر نمی‌رویم یا نمی‌توانیم ماشین و خانه‌ای همانند آنها داشته باشیم. این جامعه‌شناس تأکید می‌کند: همه ما یک خود واقعی داریم که متشکل از رفتارها و اخلاقیات و شغل و خانواده ماست. همه افراد در ذهن‌شان، خود ایده‌آل هم دارند. یعنی چیزی که می‌خواهند بشوند. در اینجا خود فرد مطرح است و صحبت از شخص دیگری نیست. در واقع آن چیزی است که افراد دوست دارند باشند. وقتی فاصله بین خود ایده‌آل و خود واقعی زیاد می‌شود فرد با هیجانات منفی یا افسردگی و انزوا روبه‌رو می‌شود یا تمام تلاش خود را می‌کند تا به خود ایده‌آل برسد. فضای مجازی این فرصت را برای بلاگر فراهم می‌کند تا بتواند خود ایده‌آلش را به نمایش بگذارد و از دیگران تشویق و تأیید دریافت کند. اما بارها دیده‌ایم چیزی که او از خود به نمایش می‌گذارد، خود واقعی و اصلی فرد نیست. پس فرد چون نتوانسته است به خود ایده‌آل برسد خواسته خود را در فضای مجازی به نمایش بگذارد.
در جست‌و‌جوی زندگی رؤیایی
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه فرار از محرک‌های استرس‌زای موجود در محیط، دلیل دیگری است که افراد به سمت فضای مجازی کشیده می‌شوند، می‌گوید: فضای مجازی دو لبه دارد؛ عشق و نفرت. با دیدن زندگی بلاگرها و سلبریتی‌ها هم افسوس می‌خوریم و هم لذت می‌بریم. شکی نیست که همه افراد در زندگی خود کمبودهایی دارند ناامیدی‌ها و ناکامی‌هایی که افراد در زندگی خود با آن روبه‌رو بوده‌اند مانند موفق نبودن در کار، تحصیل، ارتباط با خانواده و دوستان موجب می‌شود این ناکامی‌ها از یک طرف باعث شود تا فرد برای فرار از آنها به سمت فضای مجازی برود تا استرس‌ها و ناراحتی‌ها را از خود دور کند و از طرف دیگر کسانی که این افراد را دنبال می‌کنند کمبودهای زندگی خود را در زندگی لاکچری این افراد جست‌و‌جو و زندگی ظاهری آنها را باور می‌کنند.
آنها را
نبینید
راحت و در دسترس بودن فضای مجازی باعث شده تا افراد برای گرفتن تأیید و لایک بیشتر ابعاد مختلف زندگی خصوصی و خانوادگی خود را در معرض دید عموم قرار دهند تا جایی که انگار در دنیای مجازی حریم خصوصی مرده و از معنای خود تهی شده است، همین هم باعث شده تا کفه ترازوی محتوای بی‌فایده سنگین‌تر از محتواهای مفید و مؤثر باشد؛ البته این رفتارها فقط محدود به کشور ما نیست و نمونه‌های آن در سایر کشورها و فرهنگ‌ها نیز دیده می‌شود. اما چه عواملی باعث می‌شود که مردم در فضای مجازی به زندگی برخی از افراد توجه بیشتری نشان می‌دهند؟
