ندا سیجانی
خبرنگار

ثبت آثارفرهنگی و هنری در فهرست ملی میراث فرهنگی ایران و درعرصه گسترده‌تر و جهانی در فهرست میراث معنوی جهانی (یونسکو) اتفاقی بزرگ در ضبط و صیانت و به نوعی پاسداشت فرهنگ و هنر ایران زمین است. موضوعی که چند سالی است از سوی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و با همراهی و همکاری هنرمندان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و هنر، با جدیت پیگیری می‌شود و البته حوزه موسیقی هم از این اتفاق ارزشمند مستثنی نبوده است. به‌طور مثال در چند سال گذشته (از سال 2009 تا سال گذشته) در حوزه موسیقی آثار بسیار ارزشمندی چه در فهرست میراث معنوی جهانی و چه در فهرست آثار ملی میراث فرهنگی ایران، ثبت و ماندگارشده است. در بهمن ماه سال گذشته نیزعلاوه بر ثبت تعداد بسیاری از عناصر میراث فرهنگی ناملموس ایران، تعداد ۹ اثر در حوزه موسیقی ایرانی نیز در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس توسط اداره کل ثبت وحریم آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت رسید که شامل موارد زیر است:
1- تصنیف عامیانه ساری گلین (به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان‌شرقی با گستره جغرافیایی استان‌های آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل، همدان، زنجان، قزوین و مرکزی)
2- بایاتیلار (دوبیتی‌های عامیانه مردم آذربایجان)، (به پیشنهاد میراث فرهنگی تبریز با گستره جغرافیایی استان‌های آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل، همدان، زنجان، قزوین و مرکزی)
3- داستان عاشیقی گرگرلی محمد و شاه صنیم خانم (به پیشنهاد مرکز میراث تبریز با گستره جغرافیایی استان‌های آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل، همدان، زنجان)
4- مهارت نواختن قاوالی تبریز (ساز قاوال یا دایره)، (به پیشنهاد مرکز میراث تبریز) گستره جغرافیایی این ساز ساده خوش‌صدا قلمروی ملی است. البته این ساز به نام‌ها، اندازه‌ها و شیوه‌های نواختن مختلف در سراسر قلمروی ملی ایران در دوران گذشته تا کنون رواج داشته و در این مرحله ساز قاوال تبریز مورد نظر و ثبت بوده است. معروف‌ترین نام این ساز «دایره» است.
5-  تشت نوازی مازندران (به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی مازندران و با اجرای یکی از نوازندگان مازندران)
6- منظومه طالب و زهره مازندران (به پیشنهاد میراث مازندران و اجرای لله‌وا و منظومه‌خوانی استاد ارسلان طیبی)
7- منظومه عباس مسکین مازندران (به پیشنهاد مرکز میراث فرهنگی مازندران و اجرای دوتار مازندرانی و منظومه‌خوانی یکی از نوازندگان دوتار مازندران)
8- نغمه نوروزی قوم لر (به پیشنهاد مرکز میراث فرهنگی استان چهارمحال‌وبختیاری)
9- موسیقی سحری (سحرناز)، (به پیشنهاد مرکز میراث چهارمحال‌وبختیاری و پخش صوت و تصویر از اجراهای نیایشی موسیقی سحری قوم لر)
بهروز وجدانی پژوهشگر موسیقی در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره ثبت این آثار بیان داشت: «حوزه میراث فرهنگی ناملموس، هم درفهرست ملی و هم درفهرست بین‌المللی تعریف شده است. در فهرست ملی، پرونده‌هایی که ارسال می‌شود یا مربوط به سراسر کشور بوده یا گاهی به چند استان اختصاص دارد و در مواقعی هم تنها یک استان را در برمی‌گیرد. نکته دیگر اینکه ضوابطی به مراکز ادارات کل میراث فرهنگی استان‌ها ابلاغ و تعریف شده است که براساس آن ضوابط، این پرونده‌ها پیگیری و بررسی می‌شوند و تنها به حوزه موسیقی اختصاص ندارد و تمامی حوزه‌های پنجگانه چون ادبیات شفاهی، هنرهای نمایشی، دانش، سنتی، آیین‌ها، باورها و مهارت‌هایی که در حوزه هنر بوده است را شامل می‌شود و مربوط به میراث فرهنگی ناملموس است. تمامی پرونده‌هایی که در این حوزه‌های پنجگانه قرار دارند اغلب به‌صورت مکتوب یا ضمائم بوده (که شامل عکس، فیلم و... است) با حضور کارشناسان و براساس آن ضوابط جمع‌آوری، تأیید و با هماهنگی با اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، در اختیار این مرکز قرار داده می‌شود و در ادامه این پرونده‌ها به لحاظ محتوا و فرم، توسط کارشناسان مختلف در تهران ارزیابی و تصویب می‌شوند.»
او به تفاوت میراث فرهنگی ملموس و میراث فرهنگی ناملموس اشاره کرد وگفت: «میراث فرهنگی ناملموس با میراث فرهنگی ملموس متفاوت است. میراث فرهنگی ملموس مانند تخت جمشید است بنایی غیرمتحرک اما میراث فرهنگی ناملموس زنده، پویا و سیال هستند مانند موسیقی که در همه جا شنیده می‌شود.»
عضوهیأت علمی پژوهشی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، درباره تمایز این آثار و انتخاب آنها نسبت به دیگر استان‌ها گفت: «ادارات میراث فرهنگی استان‌ها با حضور کارشناسان زبده، پرونده‌ها را در حوزه‌های پنجگانه کارشناسی و بررسی می‌کنند تا بدانند چه پرونده‌هایی در این سال‌ها ثبت نشده و در ادامه هر استانی، عناصر میراث فرهنگی ناملموس خود را به ثبت می‌رساند از جمله اتفاقی که درحوزه موسیقی شکل گرفت. یعنی بررسی سازها یا منظومه‌های حماسی یا... که تاکنون برروی آن کار نشده است. در ادامه انتخاب و پیشنهاد آثار، کارشناسان این حوزه در تهران ارزیابی‌های خود را انجام می‌دهند.»او درباره تفاوت نغمه نوروزی قوم لر با دیگر نغمه‌های نوروزی استان‌های مختلف ایران که به ثبت رسیده است، بیان داشت: «یکسری موضوع‌ها مانند مبحث نوروز و نوروزخوانی، یک موضوع ملی است و درهمه استان‌ها این سنت و آیین انجام می‌شود اما آنچه که ما از استان‌ها درخواست داریم ویژگی متمایز و تفاوت پرونده‌ها است. تعداد بی‌شماری از استان‌ها پرونده‌های مشترک ملی دارند اما ویژگی و تمایز بالاتر مورد اهمیت بوده است. بنابراین در جلساتی که برگزار می‌شود این تفاوت‌ها با فیلم و مستندات بررسی و گزارش می‌شوند.»
این مدرس موسیقی سنتی و نواحی اظهار داشت: «آیین باستانی نوروز در 15 کشور دنیا اجرا می‌شود و تا به امروز هیچ کشوری ادعایی بر تصاحب این میراث ارزشمند نداشته است. چرا که هدف همبستگی، دوستی و مودت بین کشورهاست. پرونده نوروز سال 2009 به همراه پرونده ردیف‌های موسیقی ایرانی در یونسکو ثبت جهانی شد. در آن تاریخ 7 کشور پرونده نوروز را ثبت کردند اما موضوع پرونده ما متفاوت با پرونده دیگر کشورهاست. یا در مثالی دیگر ثبت تصنیف عامیانه «ساری گلین» به نام استان‌های مختلف چون آذربایجان‌شرقی با گستره جغرافیایی استان‌های آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل، همدان، زنجان، قزوین و مرکزی است. این تصنیف بیش از 100 سال در 22 کشور دنیا قدمت دارد و با همین ملودی با زبان‌های مختلف شنیده و اجرا می‌شود و می‌توان گفت 22 کشور با این ترانه همبستگی خود را اعلام کرده‌اند.»به گفته این پژوهشگر «تقسیم ایران به 32 استان براساس تقسیم‌های جغرافیای صورت گرفته است که مدیریت منابع انسانی را شامل می‌شود اما کار ما فرهنگی است و نقشه فرهنگی در این زمینه در ایران نداریم.»