سیمای رنگارنگ رمضان در سنت ایرانی
از کیسه برکت یزدی‌ها تا افطارانه‌های همدان
آیین‌های رمضان با رسوم قومی در استان‌های مختلف آمیخته شده و به همین دلیل با اینکه آیین رمضان در همه جای ایران یکی است اما در هر استان و هر شهر و دیار، رنگ ویژه‌ای دارد. در استان یزد آداب و رسوم رمضان برگرفته از اعتقادات دینی و فرهنگی مردم این استان، گذر روز‌ها و شب‌های این ماه را دلنشین کرده است.
وجود بیش از ۴۳۰ حسینیه فقط در شهر یزد و بیش از یک‌هزار حسینیه در سراسر استان نشان می‌دهد که تا چه حد حفظ آداب و رسوم دینی برای یزدی‌ها مهم است و از سوی دیگر در گوشه و کنار استان عبادتگاه‌های مختلف زرتشتیان و کنیسه‌های یهودیان نیز یافت می‌شود.
امسال که در آستانه بهار طبیعت، عطر خوش بندگی و عبادت و بهار قرآن در فضا گسترده شده است و درحالی‌که مردم متدین یزد در تدارک برپایی جشن عید طبیعت هستند، سفره پربرکت رمضان گسترده شده است و شور و اشتیاق میهمانی خدا و نشستن بر خوان الهی توفیقی دوچندان را نصیب روزگار خوش بهاری و میهمانان ماه خدا کرده است تا همگام با طراوت طبیعت، طراوتی معنوی نیز دل‌های غبار گرفته را جلا و روشنی بخشد.
از شیرینی «قل هو اللهتا»
چراغ ملاکاظم
استان یزد سرزمینی با قدمت چند هزار ساله و آیین‌های کهن است و مردم آن ماه ضیافت الهی را همچون دیگر ایام سال با آیین و سنن خاص این منطقه برگزار می‌کنند. در سال‌هایی که مردم از ستاره‌بینی فاصله گرفتند، اما هنوز وسایل ارتباط جمعی آنقدر گسترده نبوده تا کفاف جمعیت را بدهد، خادمان مساجد یکی، دو ساعت به سحر مانده چراغ‌هایی را روشن می‌کردند و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مسجدها می‌گذاشتند تا مردم با دیدن نور چراغ به نزدیک شدن سحر پی ببرند و وقت اذان، چراغ‌ها را خاموش می‌کردند تا مردم بدانند باید سفره سحری را ببندند و نماز صبح را به‌جا آورند.یکی از مشهورترین چراغ‌ها، چراغ ملاکاظم خادم مسجد جامع کبیر یزد بود؛ او هر شب چراغی را روشن و در یکی از گلدسته‌های مسجد می‌گذاشت و هنگام اذان صبح آن را خاموش می‌کرد یا اینکه در شهر نقاره می‌زدند و وقت سحر را اعلام می‌کردند.امروزه نیز که تمام امکانات مهیاست، مردم با استفاده از تلفن همدیگر را با
فرا رسیدن سحر بیدار می‌کنند.
کلوخ‌اندازان
رسم کلوخ‌اندازی یا «کلوخ‌اندازون» شبیه خانه‌تکانی مردم در روزهای پایانی هر سال است، به نحوی که مردم چند روز قبل از ماه رمضان به نظافت و پاکسازی خانه‌ها و مساجد می‌پردازند و با برگزاری این آیین شاد به استقبال ماه رمضان می‌روند.
در این آیین دیرینه، خانواده‌ها در آخرین روز ماه شعبان در کنار یکدیگر جمع می‌شوند یا دسته‌جمعی به دل طبیعت می‌زنند و آن روز را به شادی و خوشی می‌گذرانند و از انواع خوراکی‌ها بهره‌مند می‌شوند و به دیگران نیز تعارف می‌کنند.
یکی از خوراکی‌هایی که روز کلوخ‌اندازان طرفدار زیادی دارد، خوراک موسوم به «شولی» است که نوعی آش محلی یزد است که انواع مختلفی دارد، اقلیم یزد دو فصل گرم و خشک و سرد و خشک دارد، مردمان این دیار عمدتاً شولی را در روزهای سرد سال خصوصاً زمستان‌ها می‌خورند.از دیگر خوراکی‌های روز کلوخ‌اندازان، آش رشته یا آش خمیر، آش کشک، حلوای برنج، شله‌زرد و فالوده یزدی است. در گذشته‌های دور، مردم یزد در پایان روز به یکدیگر کلوخ‌های کوچک پرتاب می‌کردند و می‌خندیدند و از این‌روست که به این روز، روز کلوخ‌اندازی یا کلوخ‌اندازان می‌گویند.
آیین دوست دوست
دوست علی یا دوست دوست یکی از معروفترین آیین‌های یزد و یادگاری از نیاکان این دیار است. در این رسم، گروهی به نام قاشق زن یا «کمچلی زن» که اغلب جوانان و نوجوانان بودند به در هفت خانه می‌رفتند و شعر می‌خواندند و صاحبخانه مقداری مواد خوراکی به آنها می‌داد که گروه آن را بین خود تقسیم می‌کردند و اگر فردی مریض بود به او می‌دادند.
مردم یزد عقیده دارند در شب‌های قدر، ساعت به دنیا آمدن هر نوزاد و از دنیا رفتن هر شخص، از طرف ملک مقرب خداوند معین می‌شود به همین دلیل در این شب‌ها از خداوند طلب طول عمر و داشتن فرزند می‌کنند، آنها همچنین معتقدند اگر کسی که بعد از ماه رمضان بمیرد، آمرزیده و عبادتش به درگاه خدا مقبول شده است.
همچنین در شب‌های احیا، دعای جوشن کبیر خوانده می‌شود و زمانی که به جمله «الغوث، الغوث، خلصنا من النار یا رب» رسیدند، بر ریسمانی که قبلاً آماده شده است، می‌دمند و آن را گره می‌زنند و بدین‌ترتیب صد گره به ریسمان زده می‌شود و اعتقاد دارند که هرگاه در زمان مرگ این ریسمان را بر گردن اندازند یا دور کفن خود ببندند از آتش جهنم در امان خواهند بود.
نخل‌برداری
نخل در زبان فارسی به معنای تابوت است و به عنوان نمادی از تابوت حضرت سیدالشهدا(ع) شناخته می‌شود که از چوب ساخته شده و به شکل برگ درخت است، این نخل‌ها با احترام خاصی در برخی نقاط شهر گردانده می‌شود و مردم ملبس به رخت مشکی با زدن بر سر و سینه در رثای اهل بیت(ع) عزاداری می‌کنند.
این آیین بیشتر در ایام ماه محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا با شکوه خاصی در شهرهای یزد، تفت، اشکذر، اردکان و بافق برگزار می‌شود. با این حال یزدی‌ها در روز شهادت حضرت علی(ع) و مصادف با ماه رمضان نیز هیأت‌های عزاداری راه می‌اندازند و آیین نخل‌برداری را اجرا می‌کنند.
رنگ متفاوت ماه رمضان
در همدان
در استان همدان نیز ماه رمضان متأثر از آداب و آیین تاریخی و مذهبی همدان، رنگ ویژه‌ای دارد. بر اساس یک سنت کهن کدبانوهای با سلیقه همدانی با پخت انواع شیرینی، نان و غذاهای خاص و محلی خود را برای پذیرایی از روزه داران در هنگام افطار آماده می‌کنند و در کنار آنها مردان این دیار برای شرکت در مجالس جزء‌خوانی و ختم قرآن و انجام تکالیف شرعی این ماه، به پاکسازی مساجد و حسینیه‌ها می‌پردازند.
افراد مسن هر محله نیز با کمک جوانان و نوجوانان فرش و قالیچه‌های مساجد را می‌شستند و با مُزین کردن در و دیوار مساجد و حسینیه‌ها به پارچه‌های مُنقش به آیات قرآن و روایات و اشعار مذهبی به استقبال ماه رمضان می‌رفتند.
مهربانو مادر ۸۶ ساله همدانی که خود به علت کهولت سن و داشتن بیماری توانایی گرفتن روزه را ندارد در مورد آداب و رسوم همدانی‌ها در ماه مبارک رمضان به ایرنا می‌گوید: روزه‌های کلّه‌گنجشکی که در بیشتر خانواده‌ها برای ترغیب و تشویق کودکان به گرفتن روزه از اهمیت زیادی برخوردار بود یکی از این سنت‌ها است که البته در بیشتر استان‌های کشور وجود دارد.
وی ادامه می‌دهد: بچه‌ها با گرفتن روزه کله‌گنجشکی کمی به گرسنگی عادت می‌کنند و صبرشان بیشتر می‌شود تا وقتی به سن تکلیف رسیدند، هنگام گرفتن روزه کامل با سختی مواجه نشوند.
کیسه برکت برای اعضای خانواده
این بانوی کهنسال همدانی به جشنی که در آخرین روز از ماه شعبان برگزار می‌شود اشاره می‌کند و می‌گوید: این جشن که نزد همدانی‌ها به کلوخ‌اندازان شهرت دارد به این شکل است که اگر ماه رمضان در روزهای گرم سال بود اغلب مردم وسایل مورد نیاز و خوراک خود را آماده کرده و به جاهای خوش آب و هوا، پارک‌ها و بوستان‌ها می‌رفته و بساط چای و خوراکی را عَلَم می‌کردند.
وی ادامه داد: در این آیین هنگام عصر و موقع برگشت مقداری کلوخ برمی‌داشتند و نیت می‌کردند تا پایان ماه گناه نکنند و سپس کلوخ را محکم بر زمین می‌زدند چراکه معتقد بودند با شکستن کلوخ، امیال نفسانی خود را زیر پا می‌گذارند.مهربانو گفت: عده‌ای هم هنگام غروب کلوخی را در دست می‌گرفتند و رو به قبله می‌ایستادند و با این دعا که خدایا گناهان و کارهای بد گذشته را شکستیم و خود را برای عبادت و روزه ماه رمضان آماده می‌کنیم، آنگاه کلوخ را محکم بر زمین می‌زدند تا خُرد شود.
مدح حضرت علی(ع)
در پشت بام منازل
کارشناس مردم‌شناسی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان درباره آداب و رسوم مردم این استان به خبرنگار ایرنا گفت: در سال‌های دور افرادی که صدای خوبی داشتند، بویژه در روستاها برای مطلع کردن مردم از هنگام سحر، بر پشت‌بام منازل می‌رفتند و چاوش‌خوانی می‌کردند و در مدح حضرت علی(ع) ذکر می‌گفتند.فریبا نعمتی ادامه داد: اگر بخواهیم آیینی مخصوص ماه مبارک رمضان را در استان همدان ثبت کنیم، انواع چاوش‌خوانی، سحرخوانی و ذکرخوانی با لهجه‌های مختلف است که باید ثبت معنوی شود.
به گزارش ایرنا، وی با بیان اینکه برخی از آداب و رسوم مردم همدان در ماه رمضان با آیین‌های مذهبی سایر نقاط کشور مشترک است، ادامه داد: دعوت از یک روحانی برای بیان احکام و شرع این ماه توسط کدخدا یا بزرگ روستا قبل از فرا رسیدن ماه رمضان و تمیز کردن مساجد یا حسینیه‌ها از جمله این آداب و رسوم است.نعمتی افزود: باور مردم بر این بود که تمام نمازهای یومیه خود را در ماه مبارک رمضان باید در مسجد بخوانند و صبح، ظهر و بعد از افطار به مسجد می‌رفتند.
