راضیه خوئینی
خبرنگار

بارندگی‌های شدید در اسفندماه سال‌جاری، در 11 شهرستان سیستان و بلوچستان جاری شد. راه افتادن سیلاب در عرض چند روز، به خانه و زندگی هزاران نفر از روستاییان این منطقه آسیب زد. شدت بارش‌ها در بخش جنوبی این استان آنقدر زیاد بود که وزارت نیرو حجم آن را معادل ۲ و نیم سال، (۴۰۰ میلیمتر در ۲۰ روز) برآورد کرد. بارش‌هایی که به اعتقاد کارشناسان می‌تواند بهترین فرصت برای جبران خشکسالی‌های آینده باشد. موضوعی که مدیرکل دفتر کنترل سیل و آبخیزداری سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با روزنامه ایران به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: فقط اگر 5 الی 10درصد از هزینه‌های جبران خسارات ناشی از این سیلاب‌ها را خرج آبخیزداری کنند، عمده مشکلات حل خواهد شد. با هر بار بارش شدید و جاری شدن سیلاب، آب شیرین و خاک؛ این منابع بی‌بازگشت، شسته شده و به دریای عمان می‌ریزد.
کشور ما نزدیک به 25 میلیون هکتار حوزه آبخیز مرزی و 36 میلیون هکتار حوزه آبخیز ساحلی دارد. به گفته «محمد فرامرز»، 52 درصد از این مساحت به حوزه مرکزی می‌رود. متأسفانه در مواقع بارندگی به دلیل اینکه رخدادهای بارشی شدیدی در کشور اتفاق می‌افتد، مانند گرگان و دشتیاری که امسال مشاهده کردیم، بخش عمده بارش‌ها به شکل روان‌آب ها از دست می‌رود زیرا به سمت فلات مرکزی و کویر جاری می‌شود و در بخش ساحلی به دریا می‌ریزد. همچنین در قسمت‌های مرزی که حوزه مرزی مشترک داریم، این آب از کشورمان خارج می‌شود.
بخش عمده روان‌آب های ما بنابر اعلام وزارت نیرو، 400 میلیارد مترمکعب بارش است که بخشی از آن تبخیر می‌شود. حدود 28 درصد به چرخه برمی‌گردد که در حقیقت آن هم از دست ما می‌رود. یعنی ما حداقل بهره‌برداری از روان‌آب ها را داریم. فرامرز، بارش‌های شدید سال 1398 در دشت چابهار را مثال می‌زند که در آن رواناب‌ها اتلاف شد و می‌گوید: امسال باز شاهد تکرار این روند بودیم.
میانگین بارندگی در دشت دشتیاری چابهار حدود 80 میلیمتر است. در حالی که امسال حداکثر بارندگی حدود 300 میلیمتر در یک بازه اتفاق افتاد. وی با توضیحاتی درباره حوزه آبخیز دشتیاری در شهرستان چابهار، با مساحت حدود 880 هزار هکتاری که 130هزار هکتارش دشت است، می‌گوید: بر اساس آمار ایستگاه‌ها، اگر میانگین بارندگی‌های امسال را تا الان حدود 260 میلیمتر در نظر بگیریم، فقط در همین 880 هزار هکتار، بیش از 2 میلیارد مترمکعب آب از دست داده‌ایم؛ سرمایه‌ای که به دریای عمان و خلیج فارس ریخته است.
استان سیستان و بلوچستان به خاطر همین 2میلیارد مترمکعب، با کم‌آبی و معضلات متعدد دست و پنجه نرم می‌کند؛ 2 میلیارد مترمکعب آب شیرین، با کیفیت بالا که می‌تواند در حوزه‌های گوناگونی چون بخش کشاورزی، شرب و صنعت استفاده شود. البته مدیرکل دفتر کنترل سیل و آبخیزداری سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری عمق فاجعه را بیشتر می‌داند و می‌افزاید: مسأله فقط به کمبود آب خلاصه نمی‌شود چراکه در منطقه چابهار فرسایش بسیار بالاست؛ سالانه بالای 50 تن در هکتار. به غیر از عمده خاک ما که به دریا می‌رود، تمامی روستاها و اراضی کشاورزی به دلیل آبکندی‌ها و گالی‌(فرسایش خندقی)هایی که اتفاق افتاده است، در معرض تهدید قرار گرفته‌اند.
 
بودجه مورد نیاز
فرامرز به مطالعات گسترده‌ از نظر آبخیزداری که از سنوات گذشته روی مساحتی بالغ بر 20 هزار هکتار از منطقه بحرانی در دشتیاری انجام شده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: این منطقه را برای کمک به مسأله مدیریت بحران گالی‌ها و فرسایشی که در چابهار در حال رخ دادن است، مورد بررسی قرار داده‌اند. تاکنون از اعتبارات ۲.۲ هزار میلیارد تومانی تنها ۳۰۰ میلیارد هزینه شده است و توانستیم حدود 10 کیلومتر دایک خاکی احداث کنیم. با در نظر گرفتن این دایک خاکی که خود نزدیک 10 کیلومتر طول دارد و ارتفاع متوسط ۵ متر، به خیلی از روستاها کمک شد و از وضع بحرانی نجات یافتند. با صرف هزینه 150 میلیارد تومانی، توانستیم پروژه را پیش ببریم. درواقع 150 میلیارد هزینه کردیم و 150 میلیارد هم به بخش خصوصی بدهکار شدیم.
1600 میلیارد تومان بودجه نیاز است تا این طرح به اتمام برسد. در کل کشورمان هنوز در حوزه آبخیزداری 90 میلیون هکتار کار انجام نشده است. وی با انتقاد از روند تأمین و تصویب اعتبار فعلی، ادامه می‌دهد: اگر قرار باشد طرح را با این شکل پیش ببریم، تا 150 سال دیگر هم به اتمام نمی‌رسد. بعد زمان بارندگی و راه افتادن سیل می‌پرسند، آبخیزداری چه کار کرده است؟ اما یک نفر درخصوص حوزه آبخیزداری احساس مسئولیت نمی‌کند و نمی‌گوید باید کمک کنند. جالب اینکه خود سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و معاونت آبخیزداری مصرف‌کننده آب نیست و فقط برای استحصال و مهار آب کمک می‌کند تا در بخش‌های دیگر استفاده شود. پس لازم است همه پای کار بیایند. حالا هم که در دشتیاری این وضعیت اتفاق افتاده است، فقط می‌گویند وضعیت بحرانی است و هشدار می‌دهند.
فرامرز به خسارات هنگفت وارد شده بر اثر سیل اشاره می‌کند: الان ببینید چه خساراتی به روستاها، اراضی کشاورزی، زیرساخت‌ها و غیره وارد شده است. این همه ماجرا نیست، منابع باارزش؛ ازجمله آب و خاک کشور از دستمان خارج می‌شود و قابل بازگرداندن نیست. فقط یک بخش کوچک، حتی 5 الی 10 درصد از هزینه‌ جبران خسارات ناشی از سیل، اگر صرف آبخیزداری و پیشگیری شود، کفایت می‌کند.
 
آبخیزداری فراتر از سدسازی
فرامرز با توضیح اینکه آبخیزداری در بخش مدیریت جامع، فقط به سازه محدود نمی‌شود، می‌افزاید: این واژه بسیار فراتر از سدسازی به تمامی عناصر تأثیرگذار در یک حوزه آبخیز اتلاق می‌شود؛ از معیشت و مسائل اجتماعی گرفته تا تسهیل‌گری، آموزش، مدیریت، بیولوژیک، خاک و پوشش گیاهی. باید روی همه این مسائل کار شود.
وی به تأثیرگذار بودن تمامی عناصر روی یکدیگر در یک حوزه آبخیز اشاره کرده و مثال می‌زند: مثلاً باید روی بخش آموزش مردم و تسهیل‌گری کار کنیم زیرا اگر اتفاقی در یک حوزه بیفتد، روی کل حوزه آبخیزداری تأثیر می‌گذارد. آب فقط یک محصول از این حوزه است. شما وقتی روی پوشش گیاهی حوزه آبخیز کار می‌کنید، درواقع روی تولید علوفه، تعدیل آب‌وهوا و جلوگیری از ریزگردها کار می‌کنید. برای اینکه بعدها سلامت مردم به خطر نیفتد یا کلی هزینه برای درمان صرف نشود. با تولید علوفه، علاوه بر تأمین محصول مانع واردات علوفه و گوشت می‌شوید. دامدار، اراضی کشاورزی و جامعه کشاورزان و در نگاه کلی همه عناصر داخلی و ساکنان حوزه آبخیز بهره می‌برند. او به انجام اقدامات متعدد، بیش از 50 کار در حوزه آبخیز اشاره و تأکید می‌کند: از سازمان برنامه و بودجه برای این اقدامات پولی دریافت می‌کنیم. یک یا دو بخش این اقدامات سازه است. مسائل دیگر ازجمله آبخوانداری، بند و چکدم است. سپس سراغ بخش‌های پوشش گیاهی در حوزه مدیریت، قرق‌ها، آموزش، تسهیل‌گری و غیره می‌رویم.