چگونه ایران جایگاه اول صادرات مادر گیاهان دارویی را در جهان از دست داد
روزگار تلخ شیرین‌بیان
حمیرا حیدریان
خبرنگار
«شیرین‌بیان» که از آن با عنوان مادر گیاهان دارویی نام برده می‌شود یکی از محصولات مهم صادراتی استان فارس است که بعد از فرش دستباف بیشترین سهم صادرات سالانه این استان را به خود اختصاص داده است. این محصول به دوصورت پودر و ریشه در کارخانجات فراوری شیرین‌بیان در مناطق مختلف فارس فرآوری و صادر می‌شود. اهمیت این گیاه دارویی در صادرات تا آنجاست که جایگاهی با عنوان میز ملی صادرات شیرین‌بیان ایران را به خود اختصاص داده است.
به گفته رئیس اتاق بازرگانی فارس، ایران با تولید بیش از 30هزارتن عصاره شیرین بیان تا چندی پیش 95 درصد بازار بین المللی صنعت عصاره شیرین بیان را در اختیار گرفته و رتبه نخست جهان را به خود اختصاص داده بود. اما حالا باوجود برخی چالش‌ها این رتبه چند پله تنزل کرده است.
محمدصادق حمیدیان با بیان اینکه کشور ایران با دارا بودن ذخایر طبیعی و رویشگاه‌های بومی و ارزشمند شیرین‌بیان بخش اعظمی از مواد خام کارخانه‌های فرآوری شیرین‌بیان اعم از داروسازی، صنایع غذایی و شیرینی‌پزی را در اکثر نقاط آسیا و اروپا فراهم کرده است، گفت: «با پیشرفت صنایع وافزایش نیاز بازار، تعداد کارخانه‌ها و کارگاه‌های فرآوری اولیه (عصاره‌گیری) روز به روز افزایش و میزان ذخایر طبیعی این گیاه به همان نسبت کاهش یافته است. در همین راستا قانون منع برداشت شیرین‌بیان در بعضی از مراتع استان اجرا شده است و پیش‌بینی می‌شود طی سال‌های آینده با کاهش برداشت‌های مرتعی بدلیل قانون منع برداشت، تأمین ماده خام برای تمامی فعالان این صنایع غیرممکن باشد. از این‌رو تنها سرمایه‌دارانی موفق به ادامه فعالیت می‌شوند که بتوانند هزینه بیشتری را جهت خرید ریشه خام از داخل یا از خارج کشور را بپردازند.»
رئیس اتاق بازرگانی استان فارس با اشاره به اینکه این افزایش هزینه در قیمت فروش محصول نهایی تأثیرگذار خواهد بود، افزود: «مقصد نهایی این محصول بازارهای بین‌المللی است و باوجود رقبایی از کشورهای آسیای شرقی همچون چین، احتمال از دست دادن بازارهای بین‌المللی دور از انتظار نیست. این گیاه در کشورهای چین، افغانستان، آسیای میانه، ایران، ترکیه، سوریه و ایتالیا رویش تجاری دارد و صادرات آن بصورت گسترده انجام می شود. رشد عمده این گیاه در کشور ما در گندمزارها ومزارع بصورت خودرو است که توسط کشاورزان برداشت شده و در اختیار کارخانه‌های تولید پودر و عصاره شیرین‌بیان قرار می‌گیرد. گیاه شیرین‌بیان بعد از زعفران، بین کل گیاهان دارویی ایران در رتبه دوم صادرات قرار دارد.»
این مسئول اظهار داشت: «فرآورده‌های شیرین‌بیان در کشور شامل پودر و عصاره است که به کشورهایی مثل آلمان، چین، ژاپن، آمریکا و... صادر می‌شود. در مواردی هم مشاهده شده که از مبادی غیرقانونی ریشه خام و فرآوری نشده و در بسته‌بندی‌های نامناسب به خارج از کشورصادر شده است که در این صورت باعث آسیب جدی به پیشینه صادرات این محصول ارزشمند می‌شود.»
وی موارد استفاده از این گیاه دارویی را در بازاربین‌المللی در صنایع غذایی و شکلات‌سازی 30 درصد، در صنایع دخانیات 65 درصد و در صنایع دارویی 5 درصد عنوان کرد و بیان داشت: «شیرین‌بیان سهم خوبی در صادرات غیرنفتی استان و کشور دارد.»
رئیس اتاق بازرگانی با بیان اینکه در حال حاضر در کشور 17 کارخانه تولید پودر و عصاره‌های شیرین‌بیان فعال هستند، خاطر نشان کرد: «از این تعداد 10 واحد تولیدی شیرین‌بیان در فارس فعالیت دارد. همچنین ظرفیت اسمی سالانه کارخانجات تولید پودر و عصاره شیرین‌بیان ایران 25 هزار تن تخمین زده شده است.»
گفتنی است ظرفیت واقعی در سال‌های 96 تا 98 بین 7 هزارتا 9 هزار تن بوده است که این رقم در چند ماه اخیر بین 5 تا 6 هزار تن کاهش یافته است.
وی به پراکندگی گیاه شیرین‌بیان در استان‌های فارس، کرمانشاه، همدان، لرستان، آذربایجان، اصفهان، اردبیل، کرمان، خراسان‌شمالی و رضوی اشاره کرد و تصریح کرد: «شیرین‌بیان طی چند سال اخیر به سبب خشکسالی‌های متوالی و برداشت‌های بی‌رویه به گیاهی کمیاب و ارزشمند تبدیل شده است. از طرف دیگر تعدادی از کارگاه‌ها و کارخانه‌های وابسته به ریشه خام این گیاه به دلیل عدم تأمین این ریشه بصورت نیمه فعال درآمده‌اند. طبق اطلاعات سازمان صنعت و معدن استان فارس از سال 1370، تاکنون21 پروانه فعالیت در زمینه شیرین‌بیان صادر شده است. اما تا سال 1390 از این تعداد 13 پروانه بدلیل کمبود ریشه خام و عدم فعالیت باطل شده‌اند. ضمن اینکه در حال حاضر 8 کارخانه دیگر نیز بصورت فصلی و وابسته به واردات ریشه خام و ریشه‌های برداشت شده از مراتع بصورت غیرقانونی در حال فعالیت هستند.»
این مسئول هزینه بالای خرید ریشه وارداتی و حمل‌ونقل و گمرکات و نیمه فعال شدن 5 کارخانه دیگر را از دیگر چالش‌های پیش روی این صنعت دانست و گفت: جهت مقابله با وضعیت بحرانی صنعت شیرین‌بیان، تولید پایدار تنها گزینه موجود است و کشت شیرین‌بیان می‌تواند سبب ادامه بقای صنعت شیرین‌بیان ایران شود.
بدلیل کاهش فروش، فعالیت کارخانجات کمتر از 50 درصد نسبت به ظرفیت واقعی است در خارج از کشور محصولات ایران اگرچه از نظر کیفیت دارای برتری است ولی بدلیل تحریم‌های امریکا فروش محصولات با گواهی مبدأ ایران را با مشکلات فراوانی روبه‌رو کرده است. مشتریان ترجیح می‌دهند کالاهای ایرانی را خریداری نکنند.
همچنین از نظر کمیت می‌توان گفت در سال‌های اخیر سهم شیرین‌بیان ایران حدود 20 درصد در بازارهای بین‌المللی بوده است که نشان از روند کاهشی دارد.
حمیدیان با بیان اینکه استان فارس با تولید 60 درصد شیرین‌بیان کشور رتبه نخست کشور را به خود اختصاص داده است، گفت: «استفاده از شیوه‌های نوین کشت و مکانیزه کردن فرایند بهره‌برداری از تولید و صادرات این محصول دارویی می‌تواند رونق اقتصادی را برای استان درپی داشته باشد. بعد از استان فارس که مقام اول را در زمینه تولید و صادرات شیرین‌بیان دارد، شهرستان‌ها و مناطق کرج، شبستر، خمسه، کرمانشاه، قصرشیرین، بیستون، کنگاور، ماهیدشت، همدان، اسدآباد، اراک، بروجرد، درود، تویسرکان، دشت گرگان و بعضی مناطق دیگر از مهمترین رویشگاه‌های شیرین‌بیان به شمار می‌روند.»
وی افزود: «سالانه 11 هزار و 950 تن شیرین‌بیان که معادل 70 درصد کل تولید کشور است در 8 کارخانه استان فارس تولید و فرآوری می‌شود. همچنین سهم استان فارس در صادرات این محصول 84 درصد از کل کشور است.»
وی وجود ذخایر قابل توجه ریشه شیرین‌بیان در استان فارس، تمرکز صنایع پودر و عصاره شیرین‌بیان، وجود بازار مناسب جهانی برای محصول پودر و عصاره شیرین‌بیان ایران، ارزآوری صنعت شیرین بیان و وجود متخصصان صنعت شیرین‌بیان را از جمله ظرفیت‌های توسعه این محصول عنوان کرد و اظهار داشت: «خام‌فروشی از مهمترین چالش‌ها و مشکلات در گیاهان دارویی بویژه شیرین‌بیان است در حالی که باید با ایجاد صنایع تبدیلی و فرآوری تحت عنوان صنایع پایین‌دستی، هم از خام‌فروشی جلوگیری کرد و هم موانع صادرات را برطرف کرد.»
همچنین تعهدهای ارزی باعث ایجاد هزینه مازاد برای صادرکنندگان ایجاد کرده است و قدرت رقابتی در بازار جهانی را از نظر قیمت کاهش داده است.
از دیگر چالش‌ها می‌توان به کمبود مواد اولیه اشاره کرد که بخش قابل توجهی از نیاز کارخانجات بصورت واردات موقت ریشه شیرین‌بیان انجام می‌شود.
وجود کارخانه‌های متعدد که ظرفیت آنها تناسب چندانی با عرضه مواد اولیه ندارد، کمبود سرمایه در گردش مورد نیاز برای تأمین ریشه شیرین‌بیان، حذف جوایز صادراتی، نبود اجرای بسته حمایتی صادرات، عدم تمرکز فروش و بازاریابی در بازارهای جهانی و نبود نمایندگی فروش در بازارهای هدف، پایین بودن سطح تکنولوژی تعدادی از صنایع تولید پودر و عصاره شیرین‌بیان از دیگر چالش‌های پیش روی این صنعت است.
