سوسن  صادقی
خبرنگار

سند ملی هوش مصنوعی کشور در حال نهایی شدن است، درباره تدوین این سند برای ما بگویید.
چون جای خالی سند ملی هوش مصنوعی در کشور احساس می‌شد از این‌رو نوشتن این سند از سال 98 در ستاد توسعه فناوری‌های اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری آغاز شد و با اینکه مسئولان و دست اندرکاران زیادی جابه‌جا شدند اما تدوین این سند ادامه یافت و در نهایت در این دوره نهایی شد. اکنون کشور ما جزو کشورهایی است که دارای دکترین ملی هوش مصنوعی است. اگرچه پیش‌بینی می‌شود این سند تا پایان سال به تصویب نهایی برسد ولی لزوماً کشورهایی که پیش از ما سند خود را نهایی کرده‌اند، از ما پیش‌تر نیستند. متقن و منسجم بودن یک سند، به گونه‌ای که در منظومه سیاست‌های بالادستی نظام، یک سیاست‌نامه اختصاصی برای مقوله هوش مصنوعی نوشته شده باشد، مزیتی است که یک سند ملی را به‌معنای واقعی کلام تبدیل به یک سند «راهبردی» می‌کند. سندی که در دست تصویب است سندی باقوام و جزو اسناد بسیار باکیفیتی است که در هفت رکن تدوین و کلیات آن در ستاد نقشه جامع علمی کشور با بیش از هزار نفر ساعت فعالیت با بینش دکترینال روی پیش‌نویس تنظیم‌شده از سوی معاونت علمی، اکنون در حال طی مراحل نهایی تصویب قرار دارد. در این سند موارد فناورانه، علوم انسانی و اخلاقی دیده شده و مورد وفاق نهادها و دستگاه‌های اجرایی کشور است.
 
این سند در حال ابلاغ بود که جلوی آن گرفته شد؛ علت چه بود؟
برای نوشتن و تدوین این سند، اسناد ملی و راهبردی 35 کشور جهان بررسی و مطالعه مقایسه‌ای شده است. البته اسناد چون از سوی مهندسان تدوین شده بود بیشتر به بخش فناورانه آن پرداخته شده و بخش علوم انسانی و رنگ و بوی ارزش‌های تمدنی در آن کمرنگ بود و لازم بود همه موارد در آن دیده شود.
از سوی دیگر به جز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در پژوهشگاه این وزارتخانه هم پیش‌نویس سند هوش مصنوعی ارزشمندی تدوین و به تأیید برخی مراکز دولتی رساند که حتی از آن با نام سند ملی هوش مصنوعی یاد می‌شد؛ البته باید گفت یک سند راهبردی حتی اگر تأیید رسمی هیأت دولت را نیز داشته باشد، باز سند ملی محسوب نمی‌شود، چرا که برای قوه مقننه و قوه قضائیه مرجعیت ایجاد نمی‌کند. سند ملی سندی است که یا باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد یا به تصویب یکی از شوراهای عالی که مصوباتش مستقیماً احکام رهبری تلقی می‌شود. به هرحال، در آن سند هم بار مهندسی بالا و توجه به ارزش‌های تمدنی در آن کمرنگ بود. از سوی دیگر اسناد تدوین شده‌ گوناگون دارای پیوست اخلاقی نبود و از آنجایی که سند اخلاق یونسکو 2020 هوش مصنوعی دارای بندهایی است که با اخلاقیات و عرف جامعه ما همخوانی ندارد، به همین دلیل کشور ما به این سند نپیوسته بود. البته سایر اسناد اخلاق بین‌المللی همچون سند بین‌المللی اخلاق هوش مصنوعی روسیه، سند اخلاق مناسبی برای الگوبرداری ایران در سند ملی خودش نبود از این‌رو باید ارزش‌های اخلاقی و تمدنی مبتنی بر اسناد بالادستی‌ در آن دیده می‌شد بنابراین، سند ملی هوش مصنوعی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی برای چند ماه متوقف شد و با کنشگری پررنگ ستاد علم و فناوری آن شورای عالی و همکاری تمام‌قد معاونت علمی اصلاحات مذکور تا حد امکان در آن دیده شد و اکنون این سند مراحل نهایی خود را برای تصویب در آن شورای عالی طی می‌کند.
 
در اجرای این سند چه برنامه‌هایی در اولویت قرار گرفته است؟
در سند هوش مصنوعی 9 اولویت ذکر شده که شامل آموزش و پژوهش، بهداشت و درمان، صنایع و انرژی، محیط زیست و کشاورزی هوشمند، زبان و ادبیات فارسی، رسانه و فضای مجازی، فرهنگ ایرانی و تمدن اسلامی، حقوقی و قضایی، حکمرانی دولتی و خدمات عمومی است. یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که در اولویت قرار دارد، صنعت و انرژی است چون جایی که هوش مصنوعی کاربردی می‌شود، حوزه صنایع است و صنایع ذیل وزارت صمت است و متأسفانه تاکنون چنان که باید حرکت این وزارتخانه به سمت هوش مصنوعی انجام نشده است. در صنایع ما تحول دیجیتالی و پلتفرم‌های داده‌ای اساسی باید ایجاد شود.
 
مهم‌ترین بخش در اجرای سند، وجود ناظر و نظارت بر اجراست. ناظر اجرایی شدن سند ملی هوش مصنوعی بر عهده کدام نهاد است؟
وظیفه سیاستگذاری، هماهنگی و نظارت کلان بر اجرای این سند بر عهده خود شورای عالی انقلاب فرهنگی است. این شورای عالی مسئولیت رصد، پایش و نظارت این سند را در تعامل با شورای راهبری هوش مصنوعی و مرکز ملی هوش مصنوعی بر عهده ستاد نقشه جامع علمی کشور گذاشته است. از طرفی شورای راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی که قرار است تشکیل شود، تنظیم‌گر ملی مقوله هوش مصنوعی و مجری سند هوش مصنوعی خواهد بود تا با اجرا شدن سند شاهد جهش در این حوزه باشیم. به بیان دقیق‌تر، شورای راهبری هوش مصنوعی مسئولیت راهبری اجرایی شدن سند ملی هوش مصنوعی را بر عهده داشته و مرکز ملی هوش مصنوعی مسئولیت برنامه‌ریزى، هماهنگى، نظارت، پایش شاخص‌ها و تسهیل اجراى سند را بر عهده خواهد داشت. در این شورای راهبری و مرکز ملی هوش مصنوعی نهادهای حاکمیتی حضور دارند بنابراین می‌تواند در پرداختن به هوش مصنوعی در دستگاه‌ها و نهادها و نظام تنظیم‌گری تأثیر بین دستگاهی بگذارد. این نهادها باید برنامه‌های کوتاه مدت و بلندمدت خود را برای بالا بردن بهره‌وری و تولید ناخالص ملی خود ارائه داده و جایگاه خود را در پیشبرد این سند مشخص کنند.
 
در سند ملی هوش مصنوعی به ترویج اشاره شده است. ترویج باید از کجا آغاز شود؟
ترویج عمومی در سطح مردمی از بندهای سند هوش مصنوعی است و در این زمینه باید وزارت آموزش و پرورش ورود کند و از جمله اولویت‌های اجرای سند ملی هوش مصنوعی است. این وزارتخانه باید به سرعت در بحث هوش مصنوعی ورود کرده و سند داخلی تدوین کند، چون این فناوری وارد زندگی مردم می‌شود و باید از دانش‌آموزان ترویج را شروع کرد بنابراین باید معلمان ابتدا با این مضامین و استفاده‌های مختلف از هوش مصنوعی آگاه شوند تا بتوانند آن‌ها را به دانش‌آموزان منتقل کنند. باید مفاهیم هوش مصنوعی و استفاده بهینه از آن و بالا رفتن بهره‌وری با استفاده از این فناوری در بین مردم نهادینه شود.

با آمدن هوش مصنوعی برخی در دستگاه‌های اجرایی نگران از دست رفتن مشاغل خود خواهند بود. در این زمینه چه پیش‌نیازهایی لازم است و آیا سند به این موضوع پرداخته است؟
بله، یکی از مواردی که سند در اولویت قرار داده، بحث جابه‌جایی مشاغل است چون با آمدن هوش مصنوعی برخی مشاغل در دستگاه‌ها از بین می‌روند و بنابراین باید این دستگاه‌ها از حالا نیروهای خود را برای این موضوع آماده کنند و از طرف دیگر آنها را برای استفاده از هوش مصنوعی آموزش داده و تربیت کنند تا بهره‌وری دستگاه خود را با نیروهای کنونی و هوش مصنوعی ارتقا دهند.
 
آیا برای جهش در هوش مصنوعی نیاز به وزیر هوش مصنوعی یا دانشگاه هوش مصنوعی احساس می‌شود؟
از آنجایی که در وزارتخانه‌ها و دستگاه‌ها معمولاً به دلیل بوروکراسی‌های اداری چابکی وجود ندارد و از طرف دیگر راه‌اندازی یک وزارتخانه به فرایندهای پرهزینه‌ای همچون دفتر و ابزار اداری و نیرو و... نیاز دارد تا تشکیل شود، نظر ما این است که تحقق سند ملی هوش مصنوعی با زیرساخت حکمرانی چابک‎تری همچون شورای راهبری هوش مصنوعی و مرکز ملی هوش مصنوعی بهتر محقق می‌شود و ایجاد وزارتخانه ضرورت ندارد. این شورا در نقش ارائه مجوز، قانونگذاری و تنظیم‌گری چابک‌تر ورود می‌کند و در این مدل پیشرفت، بهتر حاصل می‌شود.
در زمینه راه‌اندازی دانشگاه اختصاصی هوش مصنوعی هم دو دیدگاه وجود دارد. یک دیدگاه، دیدگاه افقی است به این معنا که دانشگاهی تأسیس شود که همه دانشکده‌های آن گرایش‌های هوش مصنوعی رشته‌های مختلف را ارائه کنند.
 چنین دانشگاهی اگر عزمی ملی برای تشکیلش باشد یا اگر در یکی از دانشگاه‌های کشور عزم راسخی ببینیم برای اینکه با صرف هزینه و تمرکز جدی چنین الگویی را ارائه دهد، ما به عنوان یک مرکز تنظیم‌گر و شتاب‌دهنده از آن به شکل تمام قد حمایت می‌کنیم، چرا که این دانشگاه می‌تواند الگویی برای حرکت تمامی دانشکده‌های دانشگاه‌های مختلف به سمت تمرکز بر گرایش هوش مصنوعی یا هوشمندسازی باشد. اما دیدگاه دوم دیدگاه عمودی است به این معنا که دانشگاهی باشد که فقط رشته گرایش هوش مصنوعی رشته مهندسی کامپیوتر در آن تدریس شود، با این دیدگاه موافق نیستیم چون هم‌اکنون رشته‌های هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها راه‌اندازی شده است و اگر دانشگاه اختصاصی راه‌اندازی شود، خود به رقیب دیگر دانشکده‌ها تبدیل می‌شود. معتقدیم اکنون تمام علوم حتی علوم انسانی هم باید به بحث هوش مصنوعی ورود کنند. روانشناسی باید با توجه به حوزه خود از هوش مصنوعی استفاده کند. حقوق، پزشکی، هنر و... هم همین‌طور. به عبارتی چون هیچ رشته‌ای از بحث هوش مصنوعی جدا نیست و حرکت افقی دارد بنابراین متمرکز کردن آن در یک دانشگاه درست نیست. به عنوان مثال دانشگاه شهید بهشتی علوم هوش مصنوعی، آموزش مجازی هوش مصنوعی، آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی و...را راه‌اندازی کرده است و به بقیه دانشکده‌ها که در این زمینه فعال هستند سرویس هوش مصنوعی می‌دهد. یا در دانشگاه آزاد اسلامی چند دانشکده هوش مصنوعی در حال راه‌اندازی است که چهار مورد آن راه‌اندازی شده و به دیگر دانشگاه‌های خود سرویس می‌دهد بنابراین این شیوه بهتر است و اگر مدیریت شود نتایج خوبی در بر خواهد داشت.

با اجرایی شدن هوش مصنوعی در کشور چه اتفاقاتی روی خواهد داد؟
هوش مصنوعی یک فناوری بهینه‌ساز است و می‌تواند بهره‌وری را در دستگاه‌ها افزایش دهد از این رو باید تمام دستگاه‌های اجرایی به آن بپردازند تا سرعت و حجم توان دستگاه‌ها چند برابر شود.هوش مصنوعی ابزاری است که در زمینه هنری، فعالیت‌های ابتکاری، خلق تصویر و کلیپ و... در بسیاری از برنامه نویسی‌ها استفاده می‌شود. امروزه شرکت‌های تولید بازی‌های رایانه‌ای در حال استفاده از هوش مصنوعی در بازیسازی هستند و سرعت تولید بازی را بالا برده‌اند به عبارتی اگر پیش از این ساخت یک کانسپت چند ماه طول می‌کشید اکنون چند روز طول می‌کشد. اگر دستگاه‌ها متوجه شوند که با استفاده از هوش مصنوعی با کاهش زمان تولید، چه توانمندی‌هایی در دستگاه‌های آنها ایجاد می‌شود و بهره‌وری اقتصادی آنها را بالا می‌برد برای استفاده از آن تعلل نمی‌کنند.

ما در تولید علم هوش مصنوعی پیش هستیم و رتبه 14 جهان را داریم اما در کاربردی کردن آن عقب هستیم علت این فاصله چیست و این سند چقدر به بهبود رتبه ما کمک خواهد کرد؟
آخرین آمار در رتبه‌بندی علمی جهانی 16 جهان به لحاظ تعداد ارجاعات و در رتبه‌بندی کاربردی کردن هوش مصنوعی (بسته به رتبه‌بندی) رتبه‌ای بالای 70 است. از آنجایی که آمار داده‌های کافی از کشور ما در زمینه هوش مصنوعی وجود ندارد رتبه ما در گزارش‌های جهانی به درستی اعلام نمی‌شود چون ما قطعاً وضعیتمان در هوش مصنوعی بهتر از بسیاری از کشورها همچون ویتنام است که بالاتر از ما گزارش شده است. طبق بررسی‌های یکی از مراکز پژوهشی بی‌طرف داخل ایران رتبه ما بین 30 تا 40 است. البته اگر همه دستگاه‌ها اهتمام کنند این رتبه به سرعت به پایین‌تر از 10 خواهد رسید.
برای کاربردی شدن همان‌طور که گفته شد باید صنایع به سرعت از هوش مصنوعی استفاده کنند تا از دنیا عقب نمانند چون درآمد کشور بعد از نفت از صنایع است بنابراین سهم صنایع در کاربردی کردن هوش مصنوعی بسیار بالاست و اگر هوش مصنوعی را وارد صنایع خود کنند، ثروت بالایی خلق می‌کنند. در بین صنایع کارخانه فولاد و ذوب آهن به این نتیجه رسیده‌اند که اگر از هوش مصنوعی استفاده نکنند عقب می‌مانند حتی پتروپالایش یک کار خوبی انجام داده و آن ایجاد معاونت هوش مصنوعی است تا بتواند هوش مصنوعی را در صنعت خود نهادینه کرده و حرفی برای گفتن در دنیا داشته باشد. یا اینکه وزارت نفت پژوهشگاه هوش مصنوعی راه‌اندازی کرده است تا برداشت و بهینه‌سازی از منابع گازی و نفتی را ارتقا دهند و تمام صنایع و دستگاه‌های اجرایی باید این الگو را پیاده‌سازی
کنند.
یکی دیگر از اقدام‌هایی که باید دستگاه‌های اجرایی و صنایع انجام دهند این است که به نیروی انسانی در دانشگاه‌ها اعتماد کنند و آنها را رفیق خود بدانند و حل مسائل کشور را به آنها بسپارند چون دنیا همین نیروی انسانی ما را جذب کرده و به آن اعتماد می‌کند البته اگر پیش از این صنایع به شرکت‌های خارجی (که آنها هم در بسیاری موارد دارای نیروی انسانی ایرانی هستند) اعتماد می‌کردند این تصور تغییر کرده و مسائل خود را به نیروی مغزافزار داخلی که در جهان شهره هستند، می‌سپارند و امیدوارم این اعتماد در بین صنایع همه‌گیر شود.

 نیروی انسانی متخصص در هوش مصنوعی در دنیا محدود است و رقابت بر سر جذب آنها زیاد. از میزان آمار نیروی انسانی در این حوزه مطلع هستید؟ طبق سند ملی برای جلوگیری از جذب نیروی انسانی این حوزه چه اقدام‌هایی صورت خواهد گرفت؟
وضعیت نیروی انسانی ما در سطح استادان و دانشجو‌ها در هوش مصنوعی خوب است.
اگر برخی از نیروهای انسانی ما مهاجرت می‌کنند به این دلیل است که صنعت و دانشگاه هنوز به هم وصل نشده‌اند و زیست‌بوم هوش مصنوعی در زمینه درآمدزایی و امنیت شغلی در کشور ما شکل نگرفته است.
 اکثر دانشجویان عرق وطن دارند و می‌خواهند داخل کشور بمانند و مسائل را حل کنند ولی باید زیست‌بوم هوش مصنوعی در کشور کامل شکل بگیرد و روحیه امیدآفرینی در دانشگاه‌ها تقویت شود که این مسأله هم در سند ملی دیده شده است.
 باید قبول کنیم دیگر کشورها و حتی کشورهای همسایه برای ربایش مغزافزارهای ما و دیگر نقاط جهان برنامه‌ریزی کرده‌اند.

برش

برای پیشبرد هوش مصنوعی و عملیاتی کردن سند ملی راهبردی هوش مصنوعی در کشور به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟
مهم‌ترین زیرساخت برای کارکرد هوش مصنوعی در کشور و ایجاد جهش در آن قبل از هر چیزی داده و اشتراک‌گذاری آن در کشور است. هوش مصنوعی بدون داده اجرایی نمی‌شود البته قوانین در زمینه اشتراک‌گذاری داده مانند قانون «دوام» (مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی) در کشور تصویب شده است که باید به‌صورت کامل اجرایی شود تا دسترسی به داده امکانپذیر شود.
 قانون دوام قانونی مترقی است و در آن آمده که تولید داده بعد از ۶ ماه (با لحاظ بحث‌های محرمانگی و حریم خصوصی) باید در اختیار جاهایی که می‌خواهند تحلیل کنند، قرار داده شود. البته این قانون کلی است و باید قوانین جزئی و بخشی هم تدوین شود. هوش مصنوعی بدون داده و تحلیل، کاری از پیش نمی‌برد ولی برخی از محافظه‌کاری‌ها به علت نگرانی از هک شدن داده‌های حیاتی کشور و سوء‌استفاده دشمن، اجازه تحلیل داده‌ها را نمی‌دهند. این در حالی است که می‌توان راه‌های امنی برای استفاده از داده‌ها و اطلاعات برای استفاده در هوش مصنوعی ایجاد کرد. البته صحبت از اپراتور هوش مصنوعی هم در کشور می‌شود که بخش مهمی از وظایف این اپراتور اشتراک‌گذاری داده و قانونگذاری روی این بخش است تا با شفاف‌سازی، حکمرانی در داده‌ها صورت بگیرد. باید مشخص شود چه داده‌هایی در اختیار مؤسسات، پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها برای تحلیل اطلاعات قرار بگیرد.
دومین زیرساخت مهمی که باید دسترسی به آنها در مراکز پردازش داده ایجاد شود، زیرساخت پردازشی مجهز به واحد پردازش گرافیکی (GPU) است. این تراشه‌های کامپیوتری دارای قدرت پردازش با سرعت بالایی هستند. تولید تراشه‌های گرافیکی در اختیار چین و تایوان است و به‌دلیل تحریم، امکان واردات آن آسان نیست از این‌رو باید تهیه این زیرساخت در اولویت مراکز پرقدرت و با توان مالی بالا قرار بگیرد تا دیتاسنترهای زیادی که در بانک‌ها، اپراتورها و دیگر مراکز داده در کشور وجود دارد، به این تراشه تجهیز شده و پردازش داده‌های مخصوص هوش مصنوعی را انجام دهند. با استفاده از این تراشه اکنون دیگر نیازی به ابررایانه‌ها نیست و اگر مراکز داده کشور به این پردازش گرافیکی مجهز شوند، می‌توانند به دانشگاه‌ها و... سرویس ارائه دهند چون نگهداری سرمایشی و گرمایشی این تراشه‌ها هم مهم است و این شرایط در مراکز داده مهیاست. باید برای تجهیز مراکز داده به این تراشه بسیج عمومی ایجاد شود و اپراتور هوش مصنوعی به‌عنوان رگولاتور روی این بخش‌ها نظارت داشته باشد که البته همه این موارد در این سند ملی دیده شده است تا یکی دیگر از ارکان مهم جهش هوش مصنوعی در کشور رخ دهد.