هانی رستگاران پژوهشگر
میراث فرهنگی
و تحلیلگر مسائل سیاسی

سوریه کنونی یا شامات قدیم، یکی از کهن‌ترین مناطق تمدنی جهان است که تاریخ پر فراز و نشیبی را تجربه کرده که در مقاطع متعددی تحت سیطره و یورش مهاجمان و امپراطوری‌های قدرتمند دنیا قرار داشته است.
فارغ از مناظر طبیعی و جاذبه‌های خاص و منحصر به فرد این منطقه، سوریه خاستگاه تمدن‌های اساطیری و مهمی در جهان بوده که امروزه آثار فراوانی از آنها باقی مانده است. دمشق پایتخت سوریه‌ معروف به دروازه تاریخ است که از کهن‌ترین شهرهای جهان است و از ۸ تا ۱۰ هزار سال قبل از میلاد پیوسته محل سکونت انسان بوده به همین دلیل آن را نخستین پایتخت دنیا می‌نامند. این شهر در دوره‌های تاریخی مختلف پایتخت و مرکز حکومت سلسله‌ها و امپراطوری‌های قدرتمند و نامداری همچون بیزانس بوده و پس از آنکه در سال ۶۳۶ میلادی پایتخت جهان اسلام شد، به مهم‌ترین شهر جهان اسلام مبدل شد و در مدت کوتاهی، پس از آنکه مرکز خلافت امویان شد به اوج شکوفایی و تبلور خود رسید. امویان حکومتشان در سال‌های متمادی از کوه‌های پیرنه در اروپا تا آسیای میانه و مرزهای چین گسترش یافت و بزرگترین دولت تاریخ اسلام را ساخت.
دمشق در تمام دوران‌ جایگاهی ویژه داشته ‌است، زیرا در طول هزاران سال پایتخت و مرکز حکومت پادشاهان و امپراطوری‌های بزرگی بوده و در آن فرهنگ، هنر، ادبیات و دستاوردهای ملت‌های زیادی، شکل گرفت و مردان و زنان پرآوازه‌ای از تاریخ‌نگاران، دانشمندان، اندیشمندان، شاعران، منجمان، بزرگان دینی و پیامبران بسیاری از این خطه برخاستند و در مسیر گسترش و پیشرفت فرهنگ، دانش و دانایی و تبلیغ ادیان مختلف تلاش‌های فراوانی کردند. سوریه از سال ۱۵۱۶ تا سال ۱۹۱۷ تحت سیطره حکومت عثمانی قرار داشت و به وسیله شاهزاده فیصل بن حسین، رهبر قشون مشترک بریتانیا و اعراب به استقلال دست یافت. اما فاتحان جنگ جهانی اول، سوریه را به صورت سرزمین تحت قیمومت به فرانسه واگذار کردند. پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۶ سوریه از قیمومت فرانسه بیرون آمد، اما تاریخ این کشور بعد از پایان جنگ تا چند دهه تحت تأثیر بحران اعراب و اسرائیل قرار داشت.
این کشور نه تنها در طول تاریخ مهد تحولات و خاستگاه رویدادهای تأثیرگذار در جهان امروز بوده است، بلکه در دوران معاصر نیز همچنان کشوری پرخبر و حادثه در خاورمیانه است. داعش یا دولت اسلامی عراق و شام، گروه تکفیری منشعب از القاعده و به اذعان سردمداران امریکایی، ساخته و پرداخته سیاست‌ها و حاکمیت امریکا در منطقه بود که در سال 2013 میلادی در عراق اعلام ظهور کرد و توانست بخش‌هایی از این کشور و سوریه را تصرف کند ولی تا اواخر سال 2017 میلادی تمام آنها را از دست داد.
داعش به مرور توانست با جذب طرفدار و اعضای جدید که بخشی از آنها در دیگر گروه‌های سلفی فعالیت می‌کردند، فعالیت خود را در خاورمیانه، شرق آسیا، شمال آفریقا و حتی اروپا گسترش دهد. اواخر سال 2014 میلادی شاخه این گروه در افغانستان و آسیای میانه با نام دولت اسلامی ولایت خراسان یا شاخه خراسان به‌وجود آمد که مسئولیت ده‌ها حمله را در این کشور بویژه علیه شیعیان هزاره به‌عهده گرفته است. با این حال اقتصاد داعش یکی از نکات حائز اهمیتی بوده که مورد توجه تحلیلگران مسائل سیاسی و اقتصادی در دنیا بوده است. این گروه تروریستی به‌طور عمده با فروش نفت شمال عراق و قاچاق سنگ‌های قیمتی و طلا به اروپا و اسرائیل به ثروت بزرگی دست یافت و توانست بخشی از ساختارهای اقتصادی خود را مدیریت کند، لیکن این تمام داشته‌های داعش نبود؛ این گروه با دستبرد به موزه‌های بزرگ و ملی سوریه، اکتشاف و حفاری غیراصولی در تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی و فرهنگی حلب، بُسرا و دمشق و به کارگیری باستان‌شناسان اسرائیلی، سرقت عظیمی از آثار تاریخی و فرهنگی سوریه را  انجام داد که بخش زیادی از خریداران این محصولات فرهنگی ارزشمند که از حدود 12 هزار سال پیش از میلاد مسیح در مناطق مختلف سوریه به دست آمده است، امریکا و اسرائیل هستند که با این اموال فرهنگی مسروقه، به تاریخ‌سازی و جعل محتوای فرهنگی مناطق خاورمیانه در مؤسسات تاریخ‌شناسی، باستان‌شناسی، دانشگاه‌ها و موزه‌های خود می‌پردازند. حدود 35000 اثر باستانی دزدیده شده سوریه توسط عوامل گروه‌های تروریستی به دلالان و سرمایه‌داران غربی فروخته شده است. بیشتر قطعات غارت شده متعلق به منطقه شمالی، بویژه مناطق تحت کنترل تروریست‌ها و مناطقی از حلب و مرز ترکیه است. در واقع جنگ اصلی علیه سوریه در تمام این سال‌ها، جنگی با میراث سوریه بود تا هویت سوریه را که به اصالت و عظمتش معروف است، از بین ببرد. در این راستا سازمان بین‌الدولی یونسکو که متولی امر حفاظت از سایت‌ها و محوطه‌های تاریخی جهانی است گزارش داده که انبار حاوی آثار باستانی هرقله واقع در نزدیکی شهر رقه در سوریه توسط یک گروه مسلح غارت شده است. صدها شیء ساخته شده از گچ، موزاییک و سفال که حاصل چندین سال مأموریت کاوش و دارای اهمیت تاریخی و علمی مهم است، به سرقت رفته است. این انبار بارها مورد حملات گروه‌ تروریستی داعش قرار گرفته بود که مصمم به غارت محتویات آن بودند. اماکن باستانی سوریه در مناطقی که تحت کنترل گروه‌های تروریستی مسلح بودند، مورد تخریب، تجاوز و حفاری‌های تصادفی قرار گرفتند و تروریست‌ها با شکست سنگ‌های باستانی روی آنها مسکن ساختند. از زمان آغاز جنگ، اماکن و پایگاه‌های باستانی و تاریخی سوریه با کاوش‌های تصادفی و وحشیانه توسط باندها و سارقان در مناطقی که از کنترل دولت خارج بود، آسیب‌های سنگین و جبران‌ناپذیری دیده‌اند. اماکن باستانی قابل توجهی در إیبلا، ماری، میدان أوروبس و تپه‌های فرامل و عجاجة با هدف تبدیل شدن به پایگاه‌های نظامی با بولدوزر کنده شده و ده‌ها اثر از آنها به سرقت رفته است.
 علاوه بر حفاری‌ها و گودبرداری لایه‌های بسیار مهم باستان‌شناسی تاریخ سوریه که قدمت آنها به دوره‌های هزاره دوم و سوم قبل از میلاد باز می‌گردد، داعش زیارتگاه‌های مذهبی بسیار مهمی در تدمر از جمله مقبره محمد بن علی و مقبره نزار ابو بهاء‌الدین و بناهای این شهر از جمله معبد بل، معبد بعل شمین و طاق النصر را از بین برد. تروریست‌ها بازارهای تاریخی شهر حلب از جمله ارگ حلب و برخی از آثار تاریخی این شهر مانند خانه آجقباس، خانه غزاله، مدرسه سیف‌الدوله و خانه زمریا را نابود کردند. در طول سال‌های جنگ و وحشیگری داعش، بسیاری از مناطق باستانی سوریه که شاید مشهورترین آنها منفجر کردن طاق النصر در شهر تدمر یا پالمیرا که قدمت آن به قرن دوم میلادی می‌رسد در تابستان ۲۰۱۵، خراب و ویران شد.