بحران صندوق‌های بازنشستگی، موضوع تازه‌ای نیست، چرا که این گزاره از اواسط دهه 80 رخ نمود و از آن زمان به بعد عملاً به عنوان یک چالش بزرگ برای کشور محسوب می‌شد. دولت‌های گذشته برای ناترازی صندوق‌های بازنشستگی آنچنان که باید نتوانستند اصلاحاتی را به وجود بیاورند.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، اقداماتی در قالب اصلاحات کوتاه‌مدت و میان‌مدت و بلندمدت برای رفع ناترازی صندوق‌های بازنشستگی انجام شده است.
دولت سیزدهم در برنامه هفتم توسعه و لایحه بودجه سال 1403، اصلاحات ساختاری و پارامتریک را لحاظ کرده است.
آنطور که مشاور و رئیس دبیرخانه هیأت امنایی سازمان تأمین اجتماعی می‌گوید: در حال حاضر وضعیت صندوق‌های بازنشستگی مطلوب نیست و ادامه این روند در صورت رفع آن بحران اقتصادی- اجتماعی را به وجود می آورد.
محمد صادق غلامی در ادامه گفته‌هایش به «ایران» می‌گوید که امروز بیمه‌های اجتماعی کشور که در قالب صندوق‌های بازنشستگی تعریف می‌شوند، از نبود یک نهاد تنظیم‌گر رنج می‌برند و همین خلأ اصلی‌ترین موردی است که صندوق‌ها را با بحران ناترازی مواجه کرده است. هرچند متغیرهای کلان دیگری خارج از حیطه فعالیت صندوق‌ها نیز بر بحران ناترازی صندوق‌ها اثرگذار است.
گفت‌وگوی «ایران» با این مقام مسئول در دبیرخانه هیأت امنایی این صندوق در پی می‌آید. گفتنی است که هیأت امنای دبیرخانه هیأت امنای سازمان تأمین اجتماعی شامل پنج صندوق تأمین اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری، صندوق آینده ساز، صندوق حمایت و بازنشستگی فولاد و صندوق کشاورزان، روستاییان و عشایر است.

تأثیر عوامل بیرونی بر منابع صندوق‌های بازنشستگی
• بارها از ناترازی برای صندوق‌های بازنشستگی نام برده‌ایم، برای اینکه به‌صورت عمیق به این گزاره بپردازیم، نمای کلی از موضوع ناترازی در صندوق‌های بازنشستگی را برای خوانندگانمان تشریح کنید؟
صندوق‌های بازنشستگی به دلیل ماهیت بین‌النسلی ای که دارند، همیشه با یک بحران ناترازی یا ناپایداری پنهان مواجه هستند. این هم به این دلیل است که حجم عمده‌ای از ناترازی صندوق‌ها ماهیت بیرونی دارند. یعنی کنترل نشده هستند و در اختیار این صندوق‌ها قرار ندارند. مثل پدیده افزایش یا کاهش جمعیت.
به عبارتی بخش عمده‌ای از متغیرهای اثرگذار بر ناترازی صندوق‌های بازنشستگی کنترل نشده هستند. من گزاره جمعیت را نام بردم. گزاره‌های دیگری هم هستند مثل رکود یا رونق اقتصادی.
متغیرهای بیرونی اثرگذاری مستقیمی بر ناترازی صندوق‌های بازنشستگی خواهند داشت. پس این صندوق‌ها هم با چالش بحران درونی مواجه هستند و هم با چالش بحران بیرونی.
همان‌طور که عرض کردم، رابطه مستقیمی بین رشد یا کاهش تعداد جمعیت و ناپایداری صندوق‌های بازنشستگی وجود دارد که امروز این چالش باعث شده در کشور ما چالش ناترازی منابع صندوق‌های بازنشستگی را شاهد باشیم. این چالش در حال حاضر به سمتی رفته است که تبدیل به یکی از دغدغه‌های اصلی دولتمردان کنونی کشور شده است.
بر این اساس است که دکتر آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور در ستاد راهبری تحول دولت، شش موضوع را به‌عنوان موضوعات دارای اولویت ابلاغ کرده‌اند.
یکی از این موضوعات اولویت‌دار ابلاغ شده ناترازی صندوق‌های بازنشستگی است. به عبارتی بالاترین مقام اجرایی کشور بر این موضوع تأکید ویژه‌ای دارد.

سهم 10 درصدی سازمان تأمین اجتماعی و صندوق‌های تابعه در اقتصاد کشور
• شما به متغیرهای بیرونی اشاره کردید، به نظر می‌رسد که دامنه متغیرهای بیرونی اثرگذاری منفی بر ناترازی صندوق‌ها داشته باشد، مشخص است که یکی از منابع درآمدی صندوق‌ها، سود حاصل از سرمایه‌گذاری در اقتصاد کشور است، به عبارتی اگر اقتصاد کشور به سمت رکود پیش برود و مدیریت صحیحی نیز در این مورد وجود نداشته باشد، اثرگذاری منفی بسیاری بر صندوق‌ها خواهد گذاشت. بفرمایید صندوق‌های بازنشستگی در حال حاضر چه میزان از تولید ناخالص داخلی را در اختیار دارند؟
واقعیت امر این است که اصلی‌ترین دلیل اهمیت صندوق‌های بازنشستگی تأثیری است که این صندوق‌ها در حوزه اقتصادی بر جای می‌گذارند. حداقل 10 درصد تولید ناخالص داخلی کشور سهم سازمان تأمین اجتماعی و صندوق‌های تابعه است که شامل سازمان تأمین اجتماعی، بازنشستگی کشوری، آینده‌ساز و صندوق حمایت و بازنشستگی فولاد و صندوق کشاورزان، روستاییان و عشایر کشور است. می‌بینید که سهم قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی به این صندوق‌ها تعلق دارد.
از این‌رو اثرگذاری منفی این صندوق‌ها در اقتصاد کشور متقابل است. بدین معنا اثر منفی آنها بر اقتصاد نیز مشهود است. البته این در شرایطی است که اقتصاد کشور با رکود اقتصادی مواجه شود و با رونق مواجه نشود. یا اینکه بخش‌های اقتصادی وابسته به این صندوق‌ها با رکود مواجه شده باشند.
ادامه این روند می‌تواند جمعیت تحت پوشش این صندوق‌ها ر ا متأثر کند و سرمایه اجتماعی را به مخاطره اندازد.
در حوزه اجتماعی، بیش از نیمی از جمعیت کشور رابطه مستقیم و غیرمستقیم با صندوق‌های بازنشستگی دارند و فرایند بیمه‌پردازی را انجام می‌دهند یا مستمری‌بگیر صندوق‌های کشور هستند. یعنی گستره کار و حجم کار هم از نظر کیفی و کمی بسیار وسیع است.
از طرفی به دلیل اتفاقاتی که در دهه‌های اخیر افتاده مخصوصاً در بحث قوانین تحمیلی که به صندوق‌ها مثل بیمه‌های یارانه‌ای و متناسب‌سازی حقوق و دستمزدها وارد شده شرایطی به‌وجود آمده که درآمدزایی صندوق‌ها به مخاطره افتاده است. این موضوع بخصوص در سازمان تأمین اجتماعی که بزرگترین صندوق بازنشستگی کشور است نمود عینی دارد.
منابع مالی برای صندوق بازنشستگی کشوری و لشکری
• به نظر می‌رسد که اغلب صندوق‌های بازنشستگی کشور دستشان به سوی دولت دراز است و این دولت است که منابع آنها را تأمین می‌کند. البته بجز سازمان تأمین اجتماعی. می‌فرمایید که امسال چقدر منابع مالی در اختیار صندوق‌های بازنشستگی کشوری قرار گرفته و سال آینده این میزان چقدر است؟
امسال بیش از 330 همت بابت تعهدات صندوق بازنشستگی کشوری و لشکری تعیین و پرداخت شده و سال آینده نیز این میزان 450 همت افزایش خواهد یافت. تعداد بازنشستگان کشوری حدود یک میلیون و 700 هزار نفر است و حدود یک میلیون بازنشسته لشکری وجود دارد.
اگر فرایند ناترازی در سازمان تأمین اجتماعی اتفاق بیفتد چه رقمی باید پرداخت شود که این منابع و مصارف با هم همخوانی داشته باشد.

645 همت بودجه امسال تأمین اجتماعی
• بودجه مصوب سازمان تأمین اجتماعی در سال‌جاری چه میزان بوده و منابع درآمدی صندوق چه بوده است؟
امسال بودجه مصوب سازمان تأمین اجتماعی 645 همت بوده است. این رقم در واقع به لحاظ درآمدی یک بخشی از آن نقدی و بخشی دیگر تعهدی است. اما تعهدات سازمان نقدی است. به عبارتی سازمان باید مستمری پرداخت کند و تعداد مستمری‌بگیران در حدود 4 میلیون نفر است. یا در زمینه درمانی نیز به همین ترتیب. در واقع تعهدی که سازمان تأمین اجتماعی نسبت به مراکز درمانی دارد را باید به‌صورت نقدی پرداخت کند.
بخشی دیگر هم نقدی است و از وصول منابع حق بیمه و از محل سود سرمایه‌گذاری‌ها و فروش اموال مازاد و ناشی از رد دیون بدهی دولتی است.
بنابراین سازمان یک فضای تعهدی و نقدی در حوزه درآمدی دارد و یک فضای نقدی صرف در حوزه هزینه‌ها. حالا اگر تعهد درآمدی در زمان مناسب به‌دست نیاید، این شکاف به وجود می‌آید و ناترازی رخ می‌دهد.

رشد 5 برابری تعهدات صندوق‌های بازنشستگی نسبت به منابع درآمدی
• در حال حاضر رشد تعهدات صندوق‌های بازنشستگی و تأمین اجتماعی چقدراست؟
رشد تعهدات صندوق‌های بازنشستگی 5 برابر نسبت به منابع درآمدی است. مصداقش رشد بازنشستگان کشور نسبت به بیمه‌پرداز است. رشدی که حوزه بازنشستگی در صندوق‌های بازنشستگی کشور دارد 7 درصدی است. به عبارتی تعداد مستمری‌بگیران 7 درصد و تعداد بیمه‌پردازان جدید 3 درصد است.

• اقدامات دولت سیزدهم در این‌باره چه بوده است؟
دولت دست به اقدامات اصلاحی زده است. سن بازنشستگی که شورای نگهبان در برنامه هفتم تأیید کرده در حال حاضر در مجمع تشخیص مصلحت نظام در دست بررسی است. در مورد سایر اصلاحات سنجه‌ای یا پارامتریک نیز می‌توان فرمول محاسبه مستمری و نرخ جایگزینی را نیز تغییر داد. البته این موارد کوتاه مدت است و دولت درصدد است که اصلاحات ساختاری و اداری را نیز انجام دهد.

برش

بحران نبود متولی سیاستگذاری بیمه های اجتماعی
صندوق‌های بازنشستگی کشور امروز با نبود یک نهاد تنظیم‌گر در حوزه بیمه‌های اجتماعی روبه‌رو است و این دولت با اصلاحات ساختاری یا همان نظام چندلایه به دنبال ایجاد چنین نهادی است.
شما ببینید در هر صنفی یک مرکز وجود دارد که متولی امور آن صنف است. بانک مرکزی متولی امور بانکی در کشور است. یا بیمه مرکزی متولی امور بیمه‌ای اقتصادی است اما هیچ نهادی برای بیمه‌‎های اجتماعی وجود ندارد. با وجود اینکه دبیرخانه هیأت امنایی سازمان تأمین اجتماعی فعالیت تنظیم‌گری را انجام می‌دهد اما به کیفیت و کمیت یک نهاد تنظیم‌گری، اثرگذاری لازم را ندارد. لذا یکی از اصلاحاتی که  در ذیل اصلاحات ساختاری تعریف می‌شود تشکیل یک نهاد تنظیم‌گر بیمه‌های اجتماعی است که بتواند سیاستگذاری‌های کلان را در حوزه بیمه‌های اجتماعی انجام دهد. از طرفی صندوق‌های بازنشستگی همزاد ریسک هستند. این ریسک باید بین حاکمین و ذینفعان با رویکرد عدالت محوری توزیع شود.