رئیس‌جمهور ایران امروز برای نخستین‌بار از زمان آغاز به کار دولت سیزدهم راهی آنکارا می‌شود. این سفر در شرایطی انجام می‌شود که تهران و ترکیه زیر سایه مناسبات تنگاتنگ علاوه‌بر موضوعات دوجانبه، سامان‌دادن به پرونده‌های همکاری در حوزه‌های منطقه‌ای را نیز در دستور کار قرار داده‌اند؛ مناسباتی که بیش از هر چیز بر مبنای همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای شکل گرفته و می‌توان آن را به‌عنوان نمایی از شکل‌گیری یک رابطه استراتژیک تفسیر کرد. احسان موحدیان، کارشناس مسائل قفقاز در گفت‌و‌گو با «ایران» درباره ابعاد این سفر مهم سخن گفته است.
 
سفر دکتر رئیسی به ترکیه در چه شرایطی از مناسبات دوجانبه انجام می‌شود؟
دو کشور ایران و ترکیه در حوزه مسائل تجاری و اقتصادی همکاری‌های گسترده‌ای با هم دارند. به‌خصوص اینکه اقتصادهای دو کشور مکمل یکدیگر هستند. اما تفاوت دیدگاه های تهران-آنکارا در حوزه‌های امنیتی، سیاسی و دیپلماتیک قابل‌انکار نیست. حجم تجارت بین دو کشور در رقم 30 میلیارد دلار هدف‌گذاری شده است. اما در سال 1401 تجارت بین دو کشور از 13 میلیارد دلار فراتر نرفت (7 میلیارد دلار صادرات ایران به ترکیه و 6 میلیارد دلار صادرات ترکیه به ایران). اینکه چرا این اهداف محقق نمی‌شود به دلایل مختلفی وابسته است. بخش عمده‌ای از صادرات ما به ترکیه نفت و گاز است. اگر این را در نظر نگیرید، حجم صادرات ما کم می‌شود. نکته بعدی تجارت ترجیحی بین دو کشور است که تجار با این موافقتنامه مخالفت دارند. چراکه معتقدند واحدهای تولیدی ایران صدمه می‌بینند. ترکیه با کاهش تعرفه‌هایی که ایران در نظر گرفته، می‌تواند کالاهایش را به ایران سرازیر کند و در مقابل تولیدکنندگان داخلی هم نمی‌توانند محصولات خود را به ترکیه صادر کنند که این امر در درازمدت آسیب‌زا خواهد بود.
 روند همکاری‌های امنیتی و منطقه‌ای دو طرف را چطور می‌بینید؟
در حوزه امنیتی و سیاست خارجی چالش‌هایی در مورد روابط با ترکیه وجود دارد. ترکیه برای نفوذ در منطقه به‌خصوص غرب آسیا، عراق و سوریه تلاش می‌کند که این کار در رقابت با ایران است. از طرفی این نفوذ، جنبه‌های امنیتی- اقتصادی هم دارد. ترکیه برای ایجاد کریدورهای کالا و انرژی، تلاش می‌کند و در همه آنها سعی دارد که ایران را دور زده و راهی برای مشارکت با ایران باقی نگذارد. ترکیه همچنین تلاش دارد که کریدور میانی از چین به اروپا، از مسیر آسیای مرکزی و دریای کاسپین و باکو بگذرد. یک مسیر هم از گرجستان برای انتقال کالا و انرژی وجود دارد که در آنجا هم ترکیه تلاش می‌کند مسیر جدیدی را از جنوب ارمنستان یعنی سیونیک ایجاد کند تا جنوب این کشور را با روش‌های صلح‌آمیز  یا قهری تحت کنترل خود داشته باشد. اینکه کالا و انرژی از ایران عبور نکند برای ما یک چالش بزرگ به حساب می‌آید. ترکیه از آن طرف تلاش دارد که از خلیج‌فارس و فاو و خاک عراق هم یک کریدور بزرگ برای انتقال کالا و انرژی ایجاد کند. حذف ایران از این مسیر، به معنی حذف از معادلات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک منطقه به‌شمار می‌آید. به‌نظر می‌رسد در محورهای مورد نظر در سفر آقای رئیسی به ترکیه این موضوعات جایگاه مهمی داشته باشد.
 
روند همگرایانه دو کشور درمورد مسائل منطقه‌ای را چه در زمینه‌هایی می‌دانید؟
اگرچه تهران و آنکارا درباره بحرانی که در غزه در حال وقوع است، مواضع اعلامی مشابهی داشته‌اند اما روابط ترکیه و صهیونیست‌ها در زمینه تبادلات تجاری همچنان ادامه دارد و جزو 5 کشور برتر صادرکننده انواع کالاها از رژیم صهیونیستی به حساب می‌آید. از سویی دیگر ایران و ترکیه در یکی از حوزه‌های سیاسی با یکدیگر همراهی دارند و آن هم مسأله «کردستان» است. هم ایران و هم ترکیه با جنبش‌های تجزیه‌‌طلبانه و چپ‌گرایانه در کردستان مخالف هستند و نقطه‌نظرات مشترکی داشته و با هم همکاری می‌کنند. باتوجه به اینکه مشکلات اقتصادی ترکیه طی ماه‌های اخیر تشدید شده، اگر این کشور در حوزه اقتصادی با ایران همکاری کند می‌تواند تا حدی بر این چالش‌ها غلبه کند. این در حالی است که روابط ترکیه با کشورهای مهم جهان عرب همچون عربستان و مصر هم به‌دلیل حمایت از اخوان‌المسلمین دچار سردی و تنش شده است. ایران می‌تواند نقش میانجی و کمک‌کننده به حفظ تعادل میان این کشورها را ایفا کند و از نقش میانجیگرانه خود سود ببرد. مسأله مهاجرت هم چالش دیگری است که با ترکیه داریم. تعداد زیادی از افغانستانی‌ها از طریق ایران به ترکیه می‌روند. ورود این مهاجران تاکنون برای ترکیه دردسرساز بوده است. بخشی از مدیریت این مهاجران باید با همکاری با ایران صورت بگیرد. ایران به همین منظور دیوار مرزی‌ای کشیده که تبعات زیست‌محیطی و اشکال در انتقال آب‌های سطحی به کشور را ایجاد کرده است. ترکیه هم قرار بود که مسیرهایی را برای عبور مهاجران ایجاد کند که هنوز انجام نداده است. این می‌تواند برای ما چالش‌ساز شود. در حوزه محیط‌زیست، با سدسازی ترکیه روبه‌رو هستیم که تبعاتی همچون خشکسالی را با خود به‌همراه دارد و در صورت ادامه‌دار بودن، بحران‌آفرین خواهد بود. اینها از جمله مسائلی است که بر روابط بین دو کشور ترکیه و ایران سایه افکنده است. با گفت‌و‌گو می‌توان همکاری‌ها را بیشتر و دیدگاه‌ها را نزدیک‌تر کرد. اگر ترکیه در قبال صهیونیست‌ها و نحوه همکاری با ناتو و غرب تجدیدنظر کرده و رویکرد سازنده‌‌تری را اتخاذ کند هم‌افزایی دو کشور به نفع جهان اسلام و منطقه غرب آسیا هم خواهد بود.

 تفاوت دیدگاه ایران و ترکیه اخیراً در حوزه قفقاز هم وجود دارد. دو طرف چگونه می‌توانند به توافق برسند؟
دو طرف در حوزه قفقاز هنوز به توافق نرسیده‌اند. مسأله در قفقاز به این شکل است که ترکیه می‌خواهد در جمهوری‌ارمنستان و استان سیونیک کریدور جعلی زنگزور را ایجاد کند که ایجاد آن کاملاً به ضرر ایران است و ایران از مسیر انتقال کالا و انرژی از چین به اروپا کاملاً حذف می‌شود و کریدور شمال به جنوب ایران هم کارایی خود را از دست می‌دهد. همین الان هم در مناطقی که باکو با همکاری با ترکیه به‌دست آورده نیروهای تکفیری، صهیونیست و نیروهای وابسته به ناتو حضور دارند. ایران هم تغییر مرزهای منطقه را خط قرمز خود اعلام کرده، از آن طرف هم ترکیه مواضع خود را تغییر نداده است و این ایستادگی ایران بر مواضع خود است که سبب شده تغییراتی اتفاق نیفتد. راه‌حل این است که ترکیه واقع‌نگر باشد و از اصرار بر مواضع خود دست بردارد و بپذیرد که ایران یک مسیر امن، ارزان و مناسب برای انتقال کالا و انرژی است و از خاک ایران، بدون مشکل و با هزینه اندک هم به نخجوان و هم به جمهوری‌ آذربایجان می‌تواند دسترسی داشته باشد.