مطالعات پژوهشی درباره مالچ‌پاشی در منطقه بیت کوصر خوزستان چه می‌گوید؟
مالچ‌پاشی ممنوع!
زیست بوم-سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری همچنان روی استفاده از مالچ‌پاشی در بیت کوصر و مناطقی از جنوب کشور برای مقابله با پدیده ریزگردها اصرار دارد؛ اما سازمان حفاظت محیط زیست هر بار یادآوری کرده که هیچ مجوزی برای مالچ‌پاشی به منابع طبیعی نداده و همچنان دنبال مالچ زیستی سازگار با محیط زیست است. داوود میرشکار مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان هم می‌گوید اصلاً شنزارهای خوزستان تولید گرد و غبار نمی‌کنند که مالچ‌پاشی بخواهند. این سازمان سال گذشته مالچ‌پاشی را ممنوع اعلام کرده بود.
بیت کوصر با پوشش غنی گیاهی
دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس هم در گزارش فروردین ماه 1399 با عنوان «بررسی آثار زیست‌محیطی ناشی از مالچ‌پاشی در منطقه بیت کوصر» می‌نویسد: نتایج بررسی آثار زیست‌محیطی مالچ‌پاشی نفتی بر اکوسیستم و زیستگاه منحصربه‌فرد ماسه‌زارهای بیت کوصر دشت آزادگان در استان خوزستان نشان داد که هرگونه مالچ‌پاشی برای تثبیت شن در مناطقی که مشکل گرد و خاک ندارند، ممنوع است. این مرکز پیشنهاد می‌کند که با اتخاذ راهکارهای مناسب، پایداری سرزمینی تضمین شود.
در این گزارش تأیید شده، «منطقه بیت کوصر» در جنوب منطقه حفاظت شده میشداغ، در 8 کیلومتری شرق بستان، دارای تپه‌های شنی با رویش‌های گیاهی شن رُست، به‌لحاظ پوشش گیاهی بسیار غنی است. بیت کوصر یک زیست‌بوم ماسه‌زار با ارزش اکولوژیک بالا، ادامه و بخشی از اکوسیستم میشداغ، دارای فون غنی موجودات خاص خود با عرصه‌ای پایدار و ثابت است؛ دارای گونه‌های متعدد گیاهی شندوست و جانوری منحصربه‌فرد، زیستگاه زمستان‌گذرانی مهم‌ترین پرندگان حمایت‌شده جهانی و ملی به نام هوبره است. منطقه رملی بیت کوصر و بیت راشد (فکه)، حاوی پوشش گیاهی غنی مانند درخت گزشاهی و اسکنبیل بوده که تنوع زیستی بی‌نظیرش، اکوسیستمی منحصر به‌فرد ایجاد کرده است.
قطعاً مالچ‌پاشی عامل نابودی تمامی این گونه‌ها خواهد بود؛ برای همین در اولویت تثبیت سطح به‌منظور مبارزه با ریزگرد نیست. باتوجه به تشابه اکوسیستم این ناحیه با منطقه حفاظت‌شده میشداغ و پیوستگی و ارتباط پایدار آنها، جا دارد از سوی سازمان محیط زیست، این بخش به منطقه حفاظت شده افزوده شود.
باران، نفت را در دامنه‌ها تلمبار می‌کند
منطقه بیت کوصر با شنزارهای برهنه و زیبا دارای استعداد گردشگری و بومگردی منحصربه‌فرد، می‌تواند موجب رونق مشاغل افراد بومی شود و باید از طرف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، مورد توجه قرار گیرد. آلودگی این منطقه با مالچ نفتی حیات آن را نابود خواهد کرد و با ریزش باران، نفت شسته شده در دامنه‌ها تلمبار و برای سال‌ها محیط را از حیز انتفاع خارج می‌کند.
تأکید بودجه سال 98 بر استفاده از مالچ زیستی
برخی اقدامات نسنجیده نامناسب در مواجهه با معضلات زیست‌محیطی، منجر به عواقبی خطرناک و جبران‌ناپذیر می‌شود که پایداری محیط زیست و طبیعت را به‌خطر می‌اندازد. از نمونه‌هایش استفاده از مالچ نفتی و سیاه کردن اراضی و تپه‌های ماسه‌ای در منطقه فَکه بستان به بهانه مبارزه با ریزگرد است. در حالی که سال‌هاست استفاده از مواد نفتی برای مالچ‌پاشی منسوخ یا ممنوع شده و در قانون بودجه سال 1398 تنها بر مالچ‌پاشی سازگار با محیط زیست تأکید شده است.
فعالیت‌های مالچ‌پاشی در زمستان 1398 با مخالفت‌های گسترده محیطبانان منطقه و تشکل‌های محلی و استانی، به دستور دادستان دشت آزادگان متوقف شد تا بعد از بررسی، راهکارهای مناسب به مرحله اجرا درآید.
متأسفانه، بنا بر نامه قبلی دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان محیط زیست در سال 1396، به اداره کل محیط زیست استان، مجوز مالچ‌پاشی صادر و مجدداً از 8 اسفندماه آغاز شد و تا امروز لطمات زیادی به محیط زیست وارد کرده است. طبق مصوبات، بیابانزدایی و مسئولیت مبارزه با کانون‌های ریزگرد و بیابانزا و بودجه‌های تخصیص یافته دولتی، برعهده اداره منابع طبیعی استان است. براساس گزارش‌های 1398 که 11 درصد اعتبار برای انجام عملیات خاکپوش سازگار با محیط زیست، در اختیار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری قرار گرفت، عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست و اداره منابع طبیعی استان نامناسب ارزیابی شد.
نامه رئیس ستاد مبارزه با گرد و غبار برای توجیه مالچ‌پاشی مجدد در بیت کوصر، آن را منوط به فقدان گیاه و گونه‌های جانوری ارزشمند ذکر کرده است. از مفاد نامه به نظر می‌رسد اهمیت زیستگاه‌ها در مجموعه یک اکوسیستم، صرفاً در حیات وحش قابل مشاهده یا گیاهان فراوان است و هرجا فاقد آن باشد، باید مالچ‌پاشی شود. پس منطقه میشداغ با تپه‌های ماسه‌ای فراوان یا تمامی ماسه‌های پارک ملی کویر فاقد ارزش زیستگاهی بوده و می‌توانند با مالچ پوشیده شوند!
صدور جواز ابهام‌برانگیز
شاید باید مدیران تصمیم‌گیر دیدگاه خود درباره تعریف و اهمیت زیستگاه را تغییر داده و در اتخاذ تصمیمات حداقل به نظرات دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست که مخالف مالچ‌پاشی بودند، توجه می‌کردند. چراکه شنزارهای بیت کوصر زیستگاه گونه‌های کمیابی چون هوبره و آهوی شنی (در معرض انقراض) است و آگامای سرو زغی اهوازی و افعی شاخدار عربی منحصراً در چنین ماسه‌هایی زندگی می‌کنند.
مالچ‌پاشی در محدوده شرق و شمال بستان با تپه‌های ماسه‌ای، از سال 1396 با مالچ‌پاشی حدود 11 هزار هکتار در منطقه حفاظت شده میشداغ آغاز شد و سال 1397 در چذابه و نزدیکی فکه ادامه یافت، ولی با اعتراض مردمی، اداره محیط زیست منطقه آن را متوقف کرد؛ اما آن را بدون بررسی علمی در محدوده‌های خارج از منطقه حفاظت شده آزاد خواند. بنابراین، مالچ‌پاشی در بیت کوصر مد نظر قرار گرفت و از اسفندماه 1398 عملیاتی شد و ابهامات زیادی را درباره سازمان محیط زیست ایجاد کرد.
بررسی منطقه بیت کوصر
محدوده بیت کوصر در شرق بستان و جنوب منطقه حفاظت شده میشداغ با مساحت حدود 3000 تا 4000 هکتار، دارای هیچگونه مانع اکولوژیک با منطقه حفاظت شده میشداغ نیست و هر دو بخشی از یک زیستگاه یکپارچه‌اند. چرا باوجود فون و فلور مشترک بین این دو، بخشی از منطقه میشداغ به شمار نمی‌آید؟ رویش‌های گیاهی و تپه‌های ماسه‌ای هر دو منطقه متناوب در دل یکدیگر تنیده و منطقه زیستی واحدی ایجاد کرده که بقای حیات‌وحش آن، متضمن پایداری، سلامت و پیوستگی این دو فرم مورفولوژیک است. نابودی هر یک، منجر به نابودی دیگری و حتی کل زیستگاه و لطمه به جانداران خواهد شد. این اکوسیستم از نظر تکاملی، در مرحله اوج یا کلیما طی هزاران سال تکامل یافته است.
چهار روستای دهالویه، بردیه، ابورفوش و عصافره در جنوب بیت کوصر در مجاورت جنوب رودخانه کرخه، در رمل‌ها واقع نیستند. تاکنون مشکل حرکت تپه‌های روان برای این دو روستا، شهر بستان و سوسنگرد وجود نداشته و ساکنان حتی قدر این ماسه‌زارها را می‌دانند، زیرا پوشش گیاهی شنزارها منبع تغذیه دام‌هاست. سمت جنوب شنزارها توسط اراضی کشاورزی محصور شده و خبری از غبار یا حرکت ماسه‌های روان در آنجا نیست.
نانومالچ طبیعی بومی
این گزارش به تحقیق محققان دانشگاه خرمشهر در راستای طرح «تثبیت کانون‌های ریزگرد خوزستان» می‌پردازد که اقدام به تولید «نانومالچ طبیعی بومی» کرده‌اند. براساس این گزارش، نانومالچ طبیعی بومی، دارای خاصیت کاهش سطح تبخیر آب، افزایش ذخیره رطوبت خاک، غنی‌سازی و ارتقای کیفیت و ساختار خاک، بهبود شرایط رشد گیاهان و بسیاری فواید و مزایای زیست محیطی و اقتصادی نسبت به مالچ است.
بررسی کانون‌های ریزگرد خوزستان
نتایج زیر حاصل اجرای پروژه‌ای توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی باعنوان شناسایی کانون‌های منشأ ریزگرد در خوزستان، سال 1396 است. منطقه بیت کوصر و محدوده‌های اطراف آن جزو کانون‌ها نیستند و مساحت کل کانون‌های شناسایی شده حدود 345000 هکتار، در قالب 7 محدوده از غرب به شرق است.
آمار 10 سال اخیر ایستگاه اهواز نشان می‌دهد 3.84 درصد طوفان‌ها منشأ خارجی، 5.9 درصد منشأ داخلی و 3.6 درصد منشأ مشترک داخلی و خارجی دارند. بررسی بلندمدت نشان داد که فراوانی رخداد طوفان‌های غبار همواره با نوسان بوده و روند افزایشی ثابتی ندارد. از این رو تشدید بحران ریزگردها در دهه اخیر، بیشتر حاصل افزایش در غلظت مدت زمان ماندگاری و فاصله انتقال این طوفان‌هاست.
وضعیت تپه‌های ماسه‌ای خوزستان
ریگزارهای خوزستان طبق مطالعه کارشناسان سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور دارای سه نوع تپه ماسه بادی است؛ پهنه‌های ماسه‌ای، تپه‌های طولی و تپه‌های گیرافتاده در توپوگرافی. بیشترین سطح ریگزار خوزستان شامل پهنه‌های ماسه‌ای است که بیشتر در عراق، ایلام و حدفاصل بین مرز ایلام و خوزستان شکل گرفته‌اند و این پهنه‌ها نقش بیشتری در تولید ریزگرد بازی می‌کنند. درواقع ذرات بادرفت جدا شده از منشأ، به‌صورت خزشی و پرشی با باد حرکت کرده و پهنه ماسه‌ای را به‌وجود می‌آورند؛ سپس با تجمع بیشتر، تپه‌های طولی واقع در میشداغ و غرب کرخه شکل می‌گیرند.
عراق منشأ بیشتر ریزگردهای خوزستان
پراکنش رسوبات ماسه بادی یا ریگزارهای خوزستان در امتداد شمال غربی- جنوب شرقی از استان واست عراق شروع می‌شود و در استان‌های ویسان عراق، ایلام و خوزستان گسترش می‌یابد. به‌دلیل تغییر مرز استان‌های ایلام و خوزستان در طول زمان، ارقام متفاوتی از سطح استانی این رسوبات در گذشته گزارش شده است. بسته به موقعیت محلی، این ریگزار دارای نام‌های دیگری مانند ریگ کرخه و ریگ‌العماره است. منشأ این رسوبات هورهای استان واست عراق، آبرفت خشکه رودهای کبیرکوه ایلام (واقع در عراق) و دشت‌های رسوبی و سیلابی خوزستان و ایلام است که بادهای شمال غربی- غربی و جنوب- جنوب شرقی موجب تشکیل و فرمدهی این ریگزار شده است.
بــــرش
سازمان محیط زیست شنزارهای خوزستان را نیازمند مالچ نمی‌داند
شن روان، گرد و خاک نمی‌کند
داوود میرشکار، مدیرکل محیط زیست استان خوزستان می‌گوید در منطقه‌ای که سازمان منابع طبیعی، مالچ پاشی می‌کند، شن روان وجود دارد. این شن منشأ گرد و غبار نمی‌شود و اگر تثبیت نشوند، حرکت می‌کنند و لذا مالچ‌پاشی در این منطقه به‌منظور جلوگیری از انتشار ریزگردها موضوعیت ندارد.
وی در گفت‌و‌گو با تسنیم تأکید می‌کند: مالچ‌پاشی که در زمان حاضر صورت می‌گیرد، بدون دریافت هیچگونه مجوز از سوی سازمان حفاظت محیط زیست است و این درصورتی است که سازمان حفاظت محیط زیست سال گذشته استفاده از مالچ نفتی را ممنوع کرد.
زیست‌بوم شن‌زاری خوزستان (شامل فکه، بیت‌راشد، رقابیه، چذابه، بستان و غرب کرخه) یک زیست‌بوم غنی با تنوع زیستی بی‌نظیر و پوشش گیاهی ضخیم که زیستگاه جاندارانی مانند یک زیرگونه بسیار نادر آهوی گواتردار، گرگ ایرانی، کفتار راه‌راه، افعی شاخدار خوزستانی، بوای شنی خوزستانی، آگامای سروزغی عربی، زیرگونه خاص اسکینک معمولی، زیرگونه خاص بزمجه بیابانی، مارمولک کرمی‌شکل زادرونی، زیرگونه نادر خرگوش صحرایی قهوه‌ای، هوبره، خروس کولی اجتماعی، عقاب مارخور، جغد گوش‌کوتاه، جغد فرعون، چکچک سیاه سرسفید، سسک بیابانی، چکچک بیابانی و صدها گونه جانوری دیگر است. مالچ‌پاشی به‌معنای نابودی این زیستگاه ارزشمند است. او می‌گوید: در زمان حاضر همکاران ما در سازمان منابع طبیعی مدعی هستند که این مالچ نفتی، مالچی است که سازگار با محیط زیست است و برای اینکه این موضوع به ما اثبات شود، نمونه‌ای از این مالچ را گرفتیم که در زمان حاضر در حال نمونه‌برداری از آنها در دفتر پایش سازمان حفاظت محیط زیست هستیم و ان‌شاءالله با سرعت این آنالیز انجام می‌شود تا ببینیم که ادعای منابع طبیعی درست است یا خیر.
میرشکار می‌گوید: در همین خصوص جلسه‌ای را نیز با دستگاه قضایی داشتیم که مقرر شد ما نمونه‌برداری را انجام دهیم و تا قبل از اینکه جواب نمونه‌برداری بیاید، سازمان منابع طبیعی بخش مقدماتی کار را انجام دهد و پاسخگوی اصحاب رسانه، مردم و فعالان محیط زیست نیز سازمان منابع طبیعی باشد.
او می‌گوید: این مالچ‌پاشی در مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست انجام نمی‌شود اما در منطقه‌ای بوده که جزو زیستگاه‌های بسیار ارزشمند استان است. این منطقه شن روان است و منشأ گردوغبار نمی‌شود و اگر تثبیت نشوند، حرکت می‌کنند و لذا مالچ‌پاشی در این منطقه به‌منظور جلوگیری از انتشار ریزگردها موضوعیت ندارد.
او تأکید می‌کند: نگاه ما این است که اگر تثبیت‌کننده‌ای استفاده می‌شود، حتماً باید سازگار با محیط زیست باشد.
