تاب‌آوری در تهران تا چه اندازه جدی گرفته می‌شود؟
سقف‌های امن
حمیده امینی‌فرد
خبرنگار
صدای نحیف کارگری که از زیر آوار سنگین ساختمان چند طبقه، کمک می‌خواهد، هنوز هم برای دیگران یک کابوس بی‌پایان باورنکردنی است... مرد می‌گوید از زمانی که صدای ناله‌های «کرمعلی» در گوشش پیچیده، توان بستن چشمانش را حتی برای چند دقیقه نداشته است. نه اینکه خواب‌آلودگی نباشد که هست، اما زورش حتی به خستگی 10 ساعت کار آواربرداری طاقت‌فرسا هم نرسیده است... چشمان مرد بعد از آنکه شاهد ریزش یک ساختمان غول‌آسا به فاصله چند دقیقه بوده، بیدار و باز است. می‌ترسد چشمانش لحظه‌ای بسته شده و ناگهان کابوس این چند روز نحس روی سرش هوار شود... مرد هنوز هم وقتی به آن روز شوم، به غرش ترسناک تیرآهن‌ها فکر می‌کند، تنش به رعشه می‌افتد! می‌گوید: «قیامتی بود که نپرس... یکهو ساختمان غرید، بعد آجرهای لای دیوارها یکی‌یکی مثل تگرگ اول پاییز، شروع به باریدن کرد... تا آمدیم به خودمان بجنبیم، دیر شده بود... ما خودمان را از لای آجرها بیرون کشیدیم، اما واااای، کرمعلی... وااای، محمد...» مرد با همان دست تاول‌زده‌ای که زورش به پس زدن آجرها و تیرآهن‌های آن روز نرسیده، اشک‌های سرازیر شده‌اش را پاک می‌کند و بعد هم با بغضی که به زور فرو داده، چند جمله نامفهوم را بدون وقفه تکرار می‌کند و می‌رود: «قیامت...قیامت... قیامت...تازه فهمیدیم چه شکلی است.»
دو روی یک لیوان
18 دی ماه امسال بود که یک خبر دوباره بحث ایمنی ساختمان‌ها را بر سر زبان‌ها انداخت. خبر می‌گفت که یک ساختمان سه طبقه در شهرک ولیعصر تهران به خاطر یک گودبرداری ناایمن فروریخته و دو نفر کشته شده و چند نفر را نیز راهی بیمارستان کرده است... ابعاد این خبر البته به اندازه فجایعی مانند پلاسکو و کلینیک سینا اطهر نبود. برای همین هم خیلی‌ها نه واکنشی نشان دادند و نه حتی به تکذیبیه و تأییدیه روی آوردند. ریزش یک ساختمان سه طبقه را شبیه ریزش ساده یک دیوار در نظر گرفتند و بعد هم وقتی آب‌ها از آسیاب افتاد، دوباره به همان روند قبلی بازگشتند. واقعیت اما شنیدن خبری بود که همین چند روز پیش از زبان یکی از مسئولان شهری اعلام شد؛ مسئولی که به صراحت گفته بود: «فرسودگی شهر تهران یک خطر است و باید به آن توجه کرد و برای همین هم 4 هزار اکیپ پیمانکار اجرایی فعال در تهران باید نقشه ایمنی داشته باشند.» اظهاراتی که نشان می‌داد ما همچنان بر همان پاشنه معیوب گذشته می‌چرخیم. هم‌اکنون 127 ایستگاه آتش‌نشانی در سطح شهر تهران داریم که معلوم نیست تاچه اندازه می‌توانند برای حوادث ریز و درشت تهران آماده باشند. اگرچه مسئولان شهری وعده داده‌اند که امسال باید هر ناحیه شهرداری 9 ساختمان ناایمن را تعیین‌تکلیف کند، اما هنوز هم لیست بلند بالای ساختمان‌های ناایمن، نگرانی از تردد در مکان‌های پرتردد و پرخطر را گوشزد می‌کند؛ لیستی که در آن از بیمارستان گرفته تا مراکز دولتی، تجاری و آموزشی خودنمایی می‌کند و معلوم نیست اگر حادثه‌ای مشابه رخ دهد، چه اتفاقاتی در کمین پایتخت‌نشین‌ها خواهد بود؛ شهروندانی که حالا برای خرید میانگین یک متر خانه باید در شهر گرانی همچون تهران 80 میلیون تومان ناقابل بپردازند، اما خیالشان همچنان از ایمنی و کیفیت زندگی در این شهر راحت نیست! البته این یک نیمه خالی لیوانی است که این روزها در معرض دید اغلب ماست. در آن طرف ظاهراً قدم‌های خوبی برای ایمن‌سازی لیست پرخطر 129 ساختمان ناایمن برداشته شده است.
خطر فرسودگی
مهدی عباسی، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران می‌گوید، تعداد ساختمان‌های پرخطر که 129 ساختمان بود، بعد به 98 ساختمان کاهش یافت و حالا به کمتر از 80 ساختمان رسیده است که نشان می‌دهد مسیر رو به کاهش است.»
او با بیان اینکه وقتی درباره ایمنی ساختمان‌های ناایمن حرف می‌زنیم، باید به دو موضوع یعنی ایمنی در برابر حریق و ایمنی در مقابل بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله اشاره کنیم، به «ایران» می‌گوید: «در تهران به علت اینکه ساختمان‌های مهم و پرتردد از سوی سازمان آتش‌نشانی به طور مستمر پایش می‌شود که البته جزو تکالیف قانونی آنهاست و باید این کار را انجام دهند، ما گزارش‌هایی درباره ساختمان‌های درحال ساخت و جدید داریم. اما درباره ساختمان‌های پرخطری که در گذشته ساخته شده است، متأسفانه گزارشی وجود ندارد چون پایش کاملی درباره آنها صورت نگرفته است. البته امکان پایش آنها وجود دارد، اما به علت تعداد بالای ساختمان‌ها یک فرایند بسیار زمانبر و پیچیده است.»
با این وجود، این عضو شورای شهر تأکید می‌کند که پایش ساختمان‌های مهم مانند بیمارستان‌ها و اماکن پرتجمع بویژه در منطقه 22 که با تراکم برج‌ها مواجهیم، باید به شکل مستمر انجام شود تا گزارش دقیقی از وضعیت مقاومت ساختمان‌ها و تاب‌آوری آنها در برابر حوادث طبیعی و انسانی داشته باشیم. این پایش می‌تواند به ما نشان بدهد که چه راهکارهایی را باید برای ایمن‌سازی ساختمان‌ها به‌کار ببریم. در حوزه حریق ساختمان، از سال 93 به بعد مقررات سختگیرانه‌ای وضع شد که با دقت در حال اجراست، بویژه درباره ساختمان‌هایی که جدیداً ساخته شده و یا در حال ساخت هستند. بر این اساس ما نگرانی از الزامات و مقررات ایمنی در حوزه حریق نداریم. درواقع از زمانی که قانون نظام مهندسی تکلیف کرد تا نقشه‌های ساختمانی براساس آیین‌نامه‌های ساختمانی بوده و اجرا زیر نظر مهندس ناظر انجام شود، اگر کنترل کیفی درست انجام شده باشد و مهندسین به وظایف خود بدرستی عمل کرده باشند، ساختمان‌هایی که طی دو دهه گذشته ساخته شده‌اند، در برابر حریق تاب‌آوری دارند. اما درباره ساختمان‌های قدیمی نیاز به پایش داریم تا میزان تاب‌آوری آنها مشخص شود و البته این در صورتی امکانپذیر خواهد بود که زنجیره ایمنی بدرستی متصل شود؛ مثلا اگر در یک سو مهندس ناظری قرار دارد که وظیفه‌اش نظارت است، به جای آنکه از یک ساختمان به ساختمان دیگری رفته و وقت و دقتی برای کارش صرف نکند، مسئولیت تمام و کمال ساختمان را برعهده بگیرد و چک‌لیست‌های نظارتی را با بی‌حوصلگی پر نکند! یا در آن سو اگر پیمانکاری وجود دارد که با چالش هزینه بالای مصالح دست و پنجه نرم می‌کند، به این فکر کند که خودش هم ممکن است روزی ساکن یکی از همین ساختمان‌های درحال ساخت شود یا شهروندی که لازم است بیش از نمای ساختمان که تا چه اندازه دهان پر کن است، به سراغ چک‌لیست‌هایی برود که امنیت زندگی‌اش را در آینده تأمین کند.
تمرکز بیش از اندازه بر زلزله و یا تأکید بر آلودگی هوا و ترافیک به عنوان تنها مصائب کلانشهری همچون تهران موجب شده تا ما در مباحث ایمنی ساختمان‌ها بویژه گرانی مصالح ساختمانی، با سختگیری‌های کمتری مواجه شویم. این درحالی است که خطر فرسودگی هم می‌تواند به فاجعه‌ای بزرگ منجر شود؛ بویژه درباره ساختمان‌هایی که هنوز پایان کار دریافت نکرده‌اند و به علت اینکه در زمره اماکن پرتردد و ضروری مثل بیمارستان‌ها قرار دارند و کسی هم نمی‌تواند به این راحتی‌ها پلمب‌شان کند، اهمیتی به دریافت پایان کار و طی مراحل ایمن‌سازی نمی‌دهند. انتشار لیست پرخطرها پس از فراز و نشیب‌های زیاد اگرچه موجب شد تا مردم نسبت به ساختمان‌های پرخطر حساس شوند، اما تا زمانی که این حساسیت به یک اقدام عملی منجر نشود، نمی‌تواند یک راهکار عملیاتی مثبت تلقی شود. ایمنی ساختمان‌ها حالا یکی از مؤلفه‌های مهم کیفیت شهرها محسوب می‌شود، بنابراین نباید در حد یک اقدام نمایشی در نظر گرفته شود.
بــــرش
هم اکنون 127 ایستگاه آتش‌نشانی در سطح شهر تهران داریم که معلوم نیست تاچه اندازه می‌توانند برای حوادث ریز و درشت تهران آماده باشند. اگرچه مسئولان شهری وعده داده‌اند که امسال باید هر ناحیه شهرداری 9 ساختمان ناایمن را تعیین‌تکلیف کند، اما هنوز هم لیست بلند بالای ساختمان‌های ناایمن، نگرانی از تردد در مکان‌های پرتردد و پر خطر را گوشزد می‌کند.
