نیلوفر منصوری
خبرنگار

صبح که از راه می‌رسد، روشنایی دیده نمی‌شود؛ آرام آرام و در میان ابری از گردوغبار یا به عبارتی گردوخاک سلامی می‌کند و همچنان در فضا می‌نشیند. ابتدا چشم‌ها و بعد گلو را می‌سوزاند. نمی‌توان گفت هوا ابری است، اما گویا لایه‌ای از تاری و ابهام، شهر و مناطق حاشیه‌ای «سرخس» را احاطه کرده است. مدارس هر چند روز یک‌بار تعطیل می‌شوند، پیرمردان و پیرزنان حق تردد داخل شهر ندارند، بهتر است همه از ماسک استفاده کنند. مگر چه چیزی در هوا وجود دارد که اوضاع هوا تا این اندازه خراب است؟ محمود زنگنه، رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی به «ایران» می‌گوید: علاوه بر گردوغبار، گردوخاک و طوفان شن هم وجود دارد.
بازهم انگشت اتهام به سوی منابع خارجی نشانه می‌رود. ریزگردهای قره‌قوم سال‌هاست بلای جان آسمان خراسان‌رضوی بویژه مشهد و سرخس شده است؛ منابعی که با وجود پیگیری‌های مکرر ایران از ترکمنستان در تمام این سال‌ها، همچنان جواب نداده است؛ ما مانده‌ایم و این پدیده نامیمون که هم آسمان شهر را تیره و تار می‌کند و هم ریه شهروندان را دچار مشکل.
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی می‌گوید: دو مبحث گردوغبار و گردوخاک و طوفان شن در این زمینه مطرح است. به ذرات بسیار ریز خاک که در اثر حرکت توده‌های هوا از سطح زمین بلند می‌شود و در ارتفاع بالا از سطح زمین و به مسافت طولانی بالای 500 تا 1000 کیلومتر حرکت می‌کند، گردوغبار گفته می‌شود. این پدیده در طولانی‌مدت حدود سه روز در هوا معلق است. گردوخاک و طوفان شن در اثر شدت باد در ارتفاع بسیار پایین و در طول مسافت خیلی کم حداکثر 100 کیلومتر و با توجه به شدت باد، مسافت کم یا طولانی را طی می‌کند و به محض اینکه باد کاهش پیدا می‌کند هوا صاف می‌شود و ذرات خاک به زمین می‌نشیند.
به گفته او، مشکل سرخس، هم گردوغبار است و هم گردوخاک و طوفان شن، اما گردوغبار بیشتر متأثر از گردوخاک صحرای قره‌قوم و دریاچه آرال است ولی گردوخاک و طوفان شن به دلیل وجود دو باد غالب از شمال‌شرق به جنوب‌غرب از ترکمنستان و صحرای قره‌قوم است. این طوفان شن، شن‌ها را به سمت پالایشگاه و چاه‌های نفت می‌آورد. برعکس این مورد هم این است که در یک 24 ساعت ممکن است برعکس شود و باد از جهت مخالف بوزد و شن را جابه‌جا کند.
این مسئول در پاسخ به این سؤال که با توجه به شروع زمستان و کاهش دمای هوا آیا بازهم این پدیده وجود دارد، می‌افزاید: گردوخاک ارتباطی با دمای هوا ندارد و مسأله اصلی در این پدیده وجود باد است. در هوای سرد یا گرم و حتی بعد از بارندگی و بارش باران، بازهم طوفان شن دیده می‌شود.
زنگنه ادامه می‌دهد: طبق آخرین بازنگری که در بحث کانون‌های فرسایش بادی استان توسط سازمان انجام شده است در سال 97 استان خراسان‌رضوی 30 کانون بحران فرسایش بادی در سطح یک میلیون و 255 هزار هکتار دارد که 22 شهرستان را دربر می‌گیرد.
او در خصوص راهکار پیشنهادی برای مقابله با پدیده گردوخاک و طوفان شن می‌گوید: در سرخس مطالعات مدیریت جامع مناطق بیابانی انجام داده‌ایم، زون‌بندی شده و هر دستگاه و هر متولی‌ای برای یک بخش مشخص شده است. از دستگاه‌های دولتی و غیردولتی مؤثر و متأثر از گردوخاک و طوفان شن درخواست می‌کنیم اعتبار ویژه برای این موضوع را پیگیری کنند و طبق طرح مصوبی که در اختیارشان قرار می‌دهیم و زون مشخص‌شده‌شان عمل کنند.

ثبت جهانی قره‌قوم
چند سالی است که ایران پیگیر اقدامات محیط‌زیستی از کشور ترکمنستان در دشت قره‌قوم و دریاچه آرال است، اما این پیگیری‌ها در عمل جواب نداده و می‌توان گفت بیشتر شبیه تعارفات دیپلماتیک بوده است. این سؤال پیش می‌آید که آیا اقدامات ترکمنستان به دلیل ثبت جهانی قره‌قوم اقدامات نمایشی است؟ الهام ابریشم، کارشناس محیط‌زیست استان خراسان‌رضوی در این زمینه اظهار بی‌اطلاعی می‌کند، اما به «ایران» می‌گوید: تاکنون دو نشست بین‌المللی در ایران بین کشور ایران و ترکمنستان برگزار شده که اولین نشست در تیرماه 1401 و دومین نشست نیز در شهریور‌ماه 1402 بوده است. به گفته این کارشناس، علاوه بر این، دو نشست هم به صورت جداگانه با نماینده کشور ترکمنستان انجام شده است.
ابریشم می‌گوید: طرف ترکمنستانی در ظاهر و صحبت‌هایش ابراز علاقه‌مندی و همکاری می‌کند اما در عمل اتفاق خاصی نمی‌افتد. اسفند‌ماه سال گذشته علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست کشور به ترکمنستان سفر کرد. نتیجه این سفر ایجاد تفاهمنامه‌ای در خصوص اقدامات زیست‌محیطی بخصوص مبحث گردوغبار بود. هر چند تفاهمنامه‌ای بین دو کشور تبادل شد اما تاکنون همکاری‌ای از سوی کشور همسایه دیده نشده و فقط پیگیری‌های کشور ایران بوده و یک مصاحبه وبیناری هم  بین معاونت محیط انسانی سازمان محیط‌زیست با وزیر محیط‌زیست ترکمنستان انجام شده و با وجود پیگیری‌ها و برقراری ارتباطات، هیچ اقدام عملی از سوی ترکمنستان صورت نگرفته است.
حکایت همچنان...
ترکمنستان که در خط مقدم تحقیقات علمی در زمینه کشاورزی موفق و مدیریت آب در منطقه خشک قرار دارد، تلاش می‌کند مناطق حفاظت شده منحصربه‌فرد صحرای قره‌قوم را در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دهد. همچنین بر اساس مفهوم توسعه منطقه دریاچه عصر آلتین در سال 2025-2019 برنامه‌ریزی شده تا اقداماتی در زمینه استفاده منطقی و توسعه دریاچه صحرای قره‌قوم، ایجاد مناطق جنگلی، گسترش مراتع و احداث روستاهای جدید در قلمرو و مجاور در امتداد آب‌گیر انجام شود. علاوه بر این کویر مرکزی قره‌قوم یکی از پدیده‌های طبیعی ترکمنستان است که از منظر جانورشناسی، گیاه‌شناسی، اقتصادی و زیست‌محیطی و اکوسیستم‌های دشتی و بیابانی مشابهی در جهان ندارد و تقریباً بدون تغییر و به شکل اصلی خود حفظ شده‌ است.
هرچند در ابتدا انگشت اتهام مسئولان در خصوص مشکل هجوم ریزگردها و افزایش گردوغبار یا گردوخاک در شهرستان‌های خراسان‌رضوی بخصوص در سرخس به سوی کشور همسایه و منطقه قره‌قوم ترکمنستان نشانه می‌رود، اما در پیگیری‌های بعدی مشخص می‌شود بیابانی شدن مراتع سرخس  به یکباره اتفاق نیفتاده است. دامداری سنتی، چرای بی‌رویه دام، عدم کنترل و خارج از پروانه ورود دام به مراتع، تخریب مراتع برای کشاورزی و شخم زدن مراتع حتی در کوه‌ها، کمبود بارش‌ها و تداوم خشکسالی عوامل دیگری هستند که در این زمینه دخیل هستند.

بــــرش

طرف ترکمنستانی در ظاهر و صحبت‌ها ابراز علاقمندی و همکاری می‌کند اما در عمل اتفاق خاصی نمی‌افتد. اسفند سال گذشته علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست کشور به ترکمنستان سفر کرد. نتیجه این سفر ایجاد تفاهم‌نامه‌ای درخصوص اقدامات زیست محیطی به خصوص مبحث گردوغبار بود.