دکتر حمیدرضا آیت‌اللهی     استاد فلسفه

در عصر تکنولوژی بهره گرفتن از «سواد تکنولوژی» بسیار اهمیت دارد. واژه «سواد» در این اصطلاح، به معنای تربیت نیست بلکه فوقِ تربیت و در واقع تربیت نهادینه شده‌ای است که انسان بتواند همواره از آن بهره بگیرد. از این رو، سواد به توانستنِ دانش برمی‌گردد نه به خودِ دانش. اینکه در تکنولوژی به سطحی از مهارت برسیم که بتوانیم موضع صحیحی در قبال آن اتخاذ کنیم به سواد ما در تکنولوژی برمی‌گردد.
برای رسیدن به این سطح از «سواد» ابتدا باید تکنولوژی را بشناسیم و بدانیم که تکنولوژی تنها ابزار در اختیار انسان نیست که انسان بتواند هر کاری با آن انجام دهد. تکنولوژی خود تعیین‌کننده است به این معنا که برخی توانایی‌ها را از انسان سلب می‌کند و در برخی حوزه‌ها هم توانایی انسان را افزایش می‌دهد. تکنولوژی باعث شده افراد ساندویچی فکر کنند و «تفکرورزی ساندویچی» محصول عصر تکنولوژی است و این، یکی از مصایب انسان در عصر تکنولوژی است.
تکنولوژی با ابزارهایی که در اختیار دارد بسیاری از مسائل را به ما تحمیل می‌کند و برای اینکه قادر به تشخیص این امور باشیم نیازمند سواد تکنولوژی هستیم. به عنوان مثال تکنولوژی ماشین یا تکنولوژی مترو نگاه‌های جدیدی را به ما تحمیل می‌کند که اگر بتوانیم به درک درستی از آن برسیم موجب ارتقای سواد تکنولوژی در ما می‌شود و متعاقب آن بهره‌گیری ما از تکنولوژی بیشتر خواهد شد.
اما نکته قابل تأمل این است که تکنولوژی تنها ابزاری در خدمت بشر نیست بلکه سویه‌های مخربی هم دارد که می‌تواند مصایبی را برای ما ایجاد کند. اینکه به این واقعیت پی ببریم که تکنولوژی تیغی دو لبه است که یک روی آن می‌تواند آسیب‌زا باشد و روی دیگرش می‌تواند تسهیل‌گر مسائل‌مان شود. این سطح از دانش و آگاهی به «سواد تکنولوژی» و شناخت ما از تکنولوژی برمی‌گردد.
یکی از ظرفیت‌های مثبت تکنولوژی را ما در ماجرای عملیات طوفان‌الاقصی شاهد بودیم. اگر تکنولوژی شبکه‌های اجتماعی نبود این حماسه در نطفه خفه می‌شد و ابعاد عظیم آن به گوش جهان نمی‌رسید. بنابراین نباید تکنولوژی را سراسر «فاجعه بشری» خواند و از سوی دیگر هم نباید فکر کنیم که «آینده درخشان» بشر به کلی در گرو تکنولوژی است. پرهیز از این نگاه‌های افراطی و تفریطی نیاز به «سواد تکنولوژی» دارد که برای رسیدن به این سطح از سواد نیاز است که ابتدا تکنولوژی را خوب بشناسیم و برای این شناخت، آگاهی از «تاریخ تکنولوژی» اهمیت بسیاری دارد.
در آغاز قرن بیستم، بشر فکر می‌کرد به کمک تکنولوژی باید از طبیعت و نیروهای خفته در آن تا حد ممکن بهره بگیرد و این بهره‌کشی از طبیعت آنقدر ادامه پیدا کرد که به بحران‌های زیست‌محیطی گرفتار شدیم و این امر، چنان در اواخر قرن بیستم شدت گرفت که پای «اخلاق تکنولوژی» را به میان کشید و امروزه اخلاق، بخش مهمی از تکنولوژی است چنانکه هر مقاله یا رساله‌ای درباره تکنولوژی فارغ از ملاحظات اخلاقی آن نیست.
بنابراین شناخت روند تکنولوژی بسیار برای ما اهمیت دارد. اگر بدانیم و بتوانیم تشخیص دهیم که تکنولوژی چه روندی را در آینده طی خواهد کرد و در آینده چه امکاناتی را پیش روی ما خواهد گذاشت و چه مصایبی را برای ما ایجاد خواهد کرد؛ می‌توانیم فعالانه با آن مواجه شویم. درست است تکنولوژی برای ما تعین ایجاد می‌کند و ما را به سمت‌وسویی سوق می‌دهد که شاید انتظارش را نداشته باشیم اما اگر در عین حال که خود را مجهز به سواد تکنولوژی می‌کنیم برخوردی فعالانه با آن داشته باشیم می‌توانیم از ظرفیت‌های مثبت آن بیشتر بهره بگیریم و برای معایب آن چاره‌اندیشی کنیم. این کاری بسیار بزرگ است اما متأسفانه کشورهای در حال توسعه به شکل منفعلانه با تکنولوژی مواجه می‌شوند در حالی‌ که کشورهای پیشرفته نگاه و رفتاری فعالانه با تکنولوژی دارند و «سواد رسانه‌ای» در کنار «سواد تکنولوژی» می‌تواند به مردم یاد دهد که چگونه با تکنولوژی برخورد کنند.
بسیاری از فلاسفه همچون هایدگر در توصیف تکنولوژی از «جبر تکنولوژیک» استفاده می‌کردند اما از اوایل قرن بیست و یکم این نگاه کمرنگ شد و بیشتر فلاسفه تکنولوژی از مفهوم «تعین‌گرایی» استفاده می‌کنند؛ آنان بر این باورند که درست است که تکنولوژی اموری را برای ما تعین می‌کند اما جبر نیست. از این رو، رویکرد هایدگر به تکنولوژی را نقد می‌کنند و می‌گویند این تعین می‌‌تواند تحت تأثیر عوامل انسانی تا حدودی تغییر پیدا کند و ما انسان‌ها در مقابل آن دست بسته و بدون چاره نیستیم.
 
مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده ایران از سخنرانی دکتر آیت‌اللهی است که در همایش «تکنولوژی و فرهنگ: تأملات انتقادی با رویکردهای فلسفی- تاریخی» در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ارائه شد.