امید سجادیان
پژوهشگر محیط زیست

اینجا کهگیلویه و بویراحمد است. برای صحبت با مردم منطقه به سمت سادات محمودی حرکت کردیم، منطقه‌ای که روستاهای آن در مخزن سد خرسان 3 قرار می‌گیرد. سد خرسان 3 در منطقه‌ای باستانی-تاریخی، پوشیده از بلوط در چند کیلومتری رشته کوه دنا و ذخیره‌گاه زیست‌کره دنا قرار دارد؛ سدی که به کوچ اجباری مردمی که سال‌ها در آن منطقه زندگی کرده‌اند، منجر خواهد شد. مردمی که دارای ریشه‌های قومی و پیوندهای تاریخی هستند. این کوچ باعث از بین رفتن پیوندهای آنها می‌شود. مردمی تولیدکننده که به مصرف‌کننده تبدیل می‌شوند اما مهاجرت تنها دلنگرانی اهالی نیست. آنها می‌ترسند اراضی و زمین‌های کشاورزی‌شان به قیمت خریداری نشود و پولی که دریافت می‌کنند به هیچ دردی نخورد و دستشان در این سفر بی‌بازگشت خالی بماند. سادات محمودی‌ها می‌دانند که حقوق مالکیت اهالی 11 روستای پشت سد گتوند بیش از 12 سال است که پرداخت نشده. می‌دانند که کارشناسان دادگستری در زمان محاسبه، تنها قیمت زمین را در نظر می‌گیرند و خانه‌های خشتی گلی آنها برای کارشناسان قیمتی ندارد.
خبر دارند که 50 میلیارد خسارت کشاورزان سد تنگ سرخ بعد از 11 سال، تازه در دولت سیزدهم و توسط وزارت نیرو در سال 1402 پرداخت شده است اما از جزئیات آن خبر ندارند. می‌دانند قیمتی که مجریان سد به آنها می‌گویند با قیمت کارشناسی یکی نیست. همین مسأله آنها را به سمت ساخت‌وسازهای بی‌قاعده‌ای در مخزن سد برده است تا شاید از رهگذر آن بتوانند پول بیشتری از مجریان سد بگیرند و به زخم مهاجرت و زندگی در جای دیگر بزنند اما... نمی‌دانند که این ساخت‌وسازها مبنای محاسبه قرار نخواهد گرفت.
 
ساخت‌وساز غیراصولی
بعد از عبور از شهر پاتاوه، در حاشیه جاده یاسوج به اصفهان به موازات رشته کوه دنا در حال عبور هستیم. سمت چپ جاده تابلو امامزاده محمود و روستای بیژگن به چشم می‌خورد. از جاده اصلی به جاده سادات محمودی می‌رویم. بعد از عبور از چند پیچ، کوه‌های چین‌خورده، رود خرسان و روستاهای حاشیه این رود نمایان می‌شود. ترکیبی از یک قاب رؤیایی که روبه‌روی‌مان قرار دارد. بعد از عبور از پیچ‌های تند به روستای سادات محمودی می‌رسیم. آنچه در نگاه اول به چشم می‌آید، سازه‌های جدید روستاست که به ‌تازگی ساخته شده است. سازه‌هایی که بیشترشان اصول فنی و مهندسی را رعایت نکرده‌اند؛ دیوارهایی بلوکی هستند که روی‌ هم قرار گرفته‌اند. در سقف چند مورد از این سازه‌ها، خمیدگی به وضوح دیده می‌شود که نشان از عدم رعایت مسائل فنی دارد. ده‌ها سؤال توی ذهن‌مان رژه می‌رود. این سازه‌های بلوکی چرا ساخته شده‌اند؛ آن هم در دل مخزن یک سد؟
در نگاه اول اگر کسی از ماجرای سد خبر نداشته باشد، فکر می‌کند دلیل این ساخت‌وسازها توسعه روستا است؛ ولی کمی که جلوتر می‌رویم و با ساکنان هم‌صحبت می‌شویم، مسأله روشن‌تر می‌شود. محرومیت جزو جدایی‌ناپذیر این مناطق است. حالا هم همه چیز روستا به سد گره‌ خورده است. محرومیت اجباری و ندادن خدمات به مردم منطقه به دلیل قرارداشتن در مخزن سد، مشکلی است که سال‌ها همراه با مردم بوده است. ولی ماجرای این سازه‌های نوساز چیست؟ جواب مشخص می‌شود، این سازه‌ها بنا شده‌اند تا در میزان محاسبه خسارت مبلغ بیشتری حساب کنند. البته تعدادی کمی هم به جوانان روستا تعلق دارد که با ساخت این خانه‌ها در اراضی شخصی صاحب‌ملک شده‌اند.
داستان سازه‌های جدید، ماجرای مردمی است که مجبور به کوچ اجباری هستند و به دلیل ترس از تبعات کوچ و هزینه متعاقب آن، به دنبال خسارت بیشتری هستند. ضوابط مهندسی در بناها کمتر رعایت شده است. بناهایی که هر کدام داستانی دارد، داستان مردمانی سختکوش که با فروش حیوانات خود، گرفتن وام و قرض این بناها را ساخته‌اند. برخی حتی به ‌صورت شراکتی اقدام به ساخت این بناها کردند تا خسارت را تقسیم کنند، بدون اینکه از قوانین اطلاع چندانی داشته باشند. اطلاع‌رسانی درستی هم از سوی مراجع ذیربط و سدسازان صورت نمی‌گیرد. همین بی‌اطلاعی باعث رواج ساخت‌وسازهای این شکلی شده است. این ساخت‌وسازها، هزینه زیادی به دوش مردم گذاشته است. هزینه ساخت‌وساز در این مناطق بیشتر است؛ چون مصالح گران‌تر و هزینه جابه‌جایی بیشتری دارد. سود این ساخت‌وساز نه به جیب مردم که به کیف مصالح‌فروشی، بلوک‌زنی و کارخانه‌های شن و ماسه منطقه می‌رود. در نهایت هم کارشناسان دادگستری قیمت زمین را محاسبه خواهند کرد.
وقتی از مردم در مورد این سازه‌ها می‌پرسیم و به آنها می‌گوییم برای محاسبه قیمت اراضی، معمولاً از چند سال پیش منطقه، عکس هوایی تهیه می‌شود، تملک بر اساس ضوابط و قوانینی است و این ساخت‌وساز‌ها مبنای محاسبه قرار داده نمی‌شود، می‌گویند اگر خلاف است چرا مسئولی به ما رسماً اعلام نمی‌کند. پس لابد مشکلی ندارد. از آنها می‌پرسیم، آیا دستور‌العملی یا بخشنامه‌ای مبنی برعدم ساخت به آنها ابلاغ شده است یا خیر؟ اهالی اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند.
همین موضوع یکی از مهمترین تبعات ساخت این سد است. مردمی که به دلیل عدم اطلاع‌رسانی مناسب و ناامیدی از شنیده شدن دغدغه‌ها و مخالفتشان دار و ندارشان را فروخته‌اند تا سازه‌هایی بسازند که خسارت بیشتری بگیرند، شاید هنگام کوچ اجباری تبعات کمتری شامل حال آنها شود.

دیدگاه

  امکان محرومیت‌زدایی از بین می‌رود
تاکنون هیچ برنامه مدونی به منظور ساماندهی ساکنین جوامع محلی که در نتیجه احداث سد خرسان 3 متضرر می‌شوند، ارائه نشده است. این خبری است که پیش‌تر مدیرکل محیط زیست کهگیلویه و بویراحمد به تسنیم داده است. اسلام جاودان‌خرد، می‌گوید: از آنجا که جوامع محلی متضرر با احداث سد خرسان 3 در معرض محرومیت بسیار بالایی بوده و در سال‌های اخیر تلاش‌های فراوانی در راستای محرومیت‌زدایی از این مناطق با تأکید بر استفاده از منابع آبی و اراضی در دسترس آنان صورت گرفته است، با احداث این سد امکان محرومیت‌زدایی از آنان از بین می‌رود.
سد خرسان 3 به گفته مدیرکل محیط زیست کهگیلویه و بویراحمد مجوز محیط زیست ندارد. سازمان حفاظت محیط زیست در آبان ماه سال گذشته مخالفت خود را با انتقال آب از سد خرسان 3 اعلام کرد. وی معتقد است که هیأت وزیران دولت قبل دقت نظر کافی را در خصوص مسأله انتقال آب بین حوضه‌ای و اثرات زیست محیطی و اجتماعی آن بر محیط پیرامونی آن نداشته‌اند. به گفته او در متن گزارش مقدار حجم مخزن سد یک میلیارد و 150 میلیون و میزان تخصیص از محل سد بیش از 380 میلیون متر مکعب ذکر شده است، در حالی این میزان آب در سال‌های کم‌آبی ممکن است اثر قابل ملاحظه‌ای بر محیط زیست و ذخایر آب سدهای پایین‌دست داشته باشد.
همچنین به گفته جاودان‌خرد، در متن گزارش هیچ اشاره‌ای به جامعه هدف انتقال آب از جمله برآورد میزان نیاز واقعی آب شرب جمعیت آن، منابع فعلی تأمین آب شرب شهرهای آن و جمعیت‌شناسی آن نشده است.
او هشدار می‌دهد با توجه به حساس بودن منطقه نسبت به هرگونه دستکاری و تخریب و همچنین وجود تونل در ابتدای مسیر در مورد مدیریت عملیات حفر تونل توضیحات خاصی ارائه نشده است.
به گفته این مسئول در متن گزارش اشاره‌ای به تأثیر حفر تونل بر چشمه‌های آبشار منج که در فاصله حدود 600 متری از تونل قرار گرفته‌اند، نشده است. در حالی این چشمه‌ها باعث به وجود آمدن چشم‌انداز بسیار زیبای آبشار منج شده‌اند که در صورت افت آبدهی این چشمه‌ها در نتیجه حفر تونل، زیبایی چشم‌انداز این چشمه‌ها به خطر می‌افتد.