چرا پاییز پربارش محقق نشد؟
سایه سنگین احتمال در پیش‌بینی‌های هواشناسی
یوسف حیدری
گزارش نویس
پاییز پربارش محقق نشد. این جمله را این روزها از دهان خیلی‌ها می‌شنوید. با آلوده شدن شهرهای بزرگ خیلی‌ها با طعنه به پیش‌بینی سازمان هواشناسی می‌گویند پس این پاییز پربارش کجاست؟ با این وضعیت تابستان سال آینده با کم‌آبی چکار کنیم؟
اوایل پاییز بود که سازمان هواشناسی بر‌اساس نقشه‌ها و الگوهای جهانی اعلام کرد پاییز امسال پربارش خواهد بود. بسیاری از مردم با شنیدن این پیش‌بینی‌ها خوشحال شدند. با توجه به اینکه کشور ما در دوران خشکسالی به‌سر می‌برد، پاییز پربارش می‌توانست به بالا رفتن ذخیره آب و در پی آن بهتر شدن شرایط در تابستان سال بعد کمک کند. اما با نزدیک شدن به روزهای پایانی پاییز خبری از بارش‌های فراوان و بیش از نُرم نشد و مردم با نگرانی در انتظار زمستانی هستند که شاید با بارش برف جبران پاییز کم‌بارش شود. هفته گذشته سخنگوی صنعت آب کشور هم با اعلام اینکه میزان بارش‌ها در کشور از ابتدای سال آبی جاری (مهر ماه ۱۴۰۲) تاکنون نسبت به وضعیت نرمال، کاهش ۱۲ درصدی داشته است، گفت: پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی درخصوص افزایش بارش‌ها در پاییز امسال محقق نشد.
اینکه چرا برخلاف پیش‌بینی سازمان هواشناسی پاییز امسال کم‌بارش بود سؤالی است که آن را با دکتر احد وظیفه رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی مطرح کردیم. او با بیان اینکه در پیش‌بینی‌های هواشناسی در همه دنیا یقین وجود ندارد، می‌گوید: «پیش‌بینی‌ها بر‌اساس احتمالات است و قطعیت وجود ندارد. در پیش‌بینی‌های فصلی تنها ابزاری که کمک می‌کند جامعه آماری است. یعنی گذشته‌ها را نگاه می‌کنیم، می‌بینیم شرایطی که در تابستان گذشته وجود داشته و همچنین وجود پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینا حدس می‌زنیم که مطابق آن رخدادهایی که در گذشته تجربه شده پاییز هم می‌تواند این‌گونه باشد. یعنی تخمین زده می‌شود و این تخمین حتماً با خطا همراه است که به آن پیش‌بینی مشابه هم می‌گویند. یعنی مشابه این را در گذشته پیدا می‌کنیم. ال‌نینو یکی از چرخه‌های مشهور اقلیمی جهان است که 2 تا 7 سال یک‌بار باعث افزایش دمای غیرعادی و ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب و هوای کره زمین می‌شود. لانینا هم وضعیتی است که در قسمت مرکزی و شرقی استوایی اقیانوس آرام، آب سردتر از حالت طبیعی می‌شود. لانینا تقریباً متضاد ال‌نینو است. لانینا در هر سه تا هفت سال اتفاق می‌افتد و درجه حرارت آب دریا سرد می‌شود.
هواشناسی امروز نقش مهمی در زندگی بسیاری از مردم پیدا کرده است. بخش جدایی‌ناپذیر اخبار رسانه‌ها خبرهای مربوط به پیش‌بینی وضعیت جو در استان‌های مختلف است. بسیاری از کشاورزان و صیادان و همچنین مسافران توجه بیشتری به خبرهای هواشناسی دارند. احد وظیفه با اشاره به اینکه پیش‌بینی شرایط جوی برای دو هفته آینده با قطعیت است و در بازه زمانی بیشتر تنها با احتمال می‌توان آن را پیش‌بینی کرد، می‌گوید: «روش دیگر پیش‌بینی وضعیت جوی، استفاده از مدل‌های عددی است که به آن شبیه‌سازی می‌گویند. یعنی با استفاده از شرایطی که در آن قرار داریم جو را برای آینده شبیه‌سازی می‌کنیم. طبیعتاً در این شبیه‌سازی‌ها وضعیت جو را برای آینده نمی‌دانیم اما تقریب می‌زنیم که مثلاً دمای آب این درجه است. 8 مرکز جهانی پیش‌بینی آب و هوا در این زمینه فعالیت می‌کنند که همه دنیا از داده‌های آنها استفاده می‌کنند. این مراکز مقدار به شما نمی‌دهند و فقط می‌گویند که بارش‌ها طی یک، 3 یا 6 ماه آینده به حد نرمال خواهد رسید یا نه. یعنی میانگین 30 سال گذشته را لحاظ می‌کنند و می‌گویند در این بازه زمانی بارش‌ها چقدر با نُرم فاصله دارد. چون تقریب‌های زیادی به کار می‌رود از مدل‌های زیادی هم استفاده می‌شود که اصطلاحاً به آنها مدل‌های توده‌ای و گروهی می‌گویند. چون یک مدل نمی‌تواند جوابگو باشد. نتایج هم به احتمال بیان می‌شود و کسی نمی‌تواند به یقین و دقیق بگوید چه اتفاقی می‌افتد. باید قبل از اینکه به پیش‌بینی توجه کنیم به احتمال توجه کنیم چون یقین نیست. ما بر‌اساس خروجی‌های مدل به احتمال 60 تا 70 درصد می‌رسیم. تعداد مدل‌هایی که وضعیت را نشان می‌دهند در پیش‌بینی تأثیر‌گذار هستند. مثلاً ما اگر 100 مدل داشته باشیم که 60 مدل از آن نشان می‌دهند بارندگی‌ها در حد نُرم یا بیشتراز نُرم خواهند بود ما بر‌اساس آن اعلام می‌کنیم احتمال 60 درصد بارش‌های پاییز بیشتر از نُرم یا اندازه نُرم خواهند بود. ولی همزمان 40 مدل باقی‌مانده نشان می‌دهد بارش‌ها در حد نُرم یا زیر نُرم هستند. باید به این احتمال هم توجه کنیم چون پیش‌بینی فصلی با اما و اگر زیاد همراه است و با یقین همراه نیست. در همه جای دنیا هم این‌گونه است و پیش‌بینی‌ها با خطا همراه است. ولی ما ناگزیر هستیم چون علم بشر برای پیش‌بینی جوی بیشتر از این توسعه پیدا نکرده است. با استفاده از پیچیده‌ترین مدل‌ها و قوی‌ترین داده‌های کامپیوتری دنیا هم نتایج بهتر از این به‌دست نمی‌آید.
32 درصد کمتر از نرمال
پیش‌بینی‌های فصلی از مراکز جهانی به‌دست می‌آید و مختص کشور ما نیست. به‌طور مثال مرکز اروپایی پیش‌بینی هوا که معتبرترین مدل پیش‌بینی آب‌و‌هوا در دنیا است 51 مدل اجرا می‌کند و خروجی ماهانه، فصل و ماهانه دارد. وقتی از ماه‌های اول تابستان تا نوامبر را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم تا قبل از نوامبر غالب مدل‌ها برای خاورمیانه، سوریه، فلسطین، عربستان و عراق پیش‌بینی بارش‌های بیش از نُرمال بود. یعنی اعلام کرده بودند با احتمال 60 درصد و در برخی از مناطق با احتمال 70 تا 100 درصد بارش‌ها بیش از حد نُرمال خواهد بود. اما آنچه که برای ایران اتفاق افتاد این بود که 32 درصد بارش‌ها بخصوص در ایران کمتر از نُرمال است. رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی برای فصل زمستان و اینکه بارش‌های آخرین فصل سال می‌تواند کم بارشی پاییز را جبران کند به نکات جالبی اشاره می‌کند. «برای فصل زمستان چیزی که مدل‌ها نشان می‌دهند 50 به 50 است. یعنی نیمی از مدل‌ها نشانگر بارش در حد نُرم و یا بیشتر از نُرم است و نیم دیگری از مدل‌ها کمتر از نُرم را نشان می‌دهند و نمی‌توان تصمیم قطعی گرفت. اما آنچه که خیلی مهم است این موضوع است که می‌توانیم شرایط جوی دو هفته آینده باقی‌مانده پاییز را با احتمال بالا پیش‌بینی کنیم. در همین هفته از امروز و فردا موجی از شمالغرب وارد کشور می‌شود و بارش‌های خوبی در شمالغرب و غرب کشور تا سواحل دریای خزر خواهیم داشت، ولی این موج مرکز و شرق کشور را دربر نمی‌گیرد. در حوزه زاگرس این بارش‌ها تا 40 یا 50 میلی متر می‌رسد. هفته آینده هم از دوشنبه مثل همین موج از غرب وارد کشور می‌شود و بازهم استان‌های غربی و سواحل خزر را دربر می‌گیرد ولی مرکز و شرق بارش قابل ملاحظه‌ای نخواهند داشت. بارش‌های این دو هفته می‌تواند کاهش بارش‌ها را تا حدودی جبران کند. به‌طور میانگین بارش‌های پاییز امسال نسبت به سال گذشته به مراتب بهتر خواهد بود. در سه پاییز گذشته با کاهش منفی بارش مواجه بودیم اما امسال نسبت به این سه سال بهتر خواهد بود و این دو هفته بارندگی این کاهش را کمتر می‌کند.
وی ادامه داد: «یکی از دلایلی که بارش‌های پاییز کمتر از نُرمال شد، وجود توده‌های هوای گرم بود که از شمال آفریقا به شرق مدیترانه نفوذ کرد و باعث شد تا اروپای شرقی و منطقه خاورمیانه دمای بالاتر از نُرمال را تجربه کند. وقتی هوا گرم‌تر از نُرمال شود، سامانه‌هایی که از غرب می‌آیند و می‌خواهند به شرق مدیترانه نفوذ کرده و سیستم‌های بارشی توسعه پیدا کنند عقیم می‌شوند. به این ترتیب سیستم‌هایی که باعث رطوبت و بارش در خاورمیانه می‌شوند بخوبی شکل نگرفتند. علم هواشناسی با همه پیشرفت‌های خارق‌العاده‌ای که داشته هنوز ناتوانی و نقص‌هایی دارد و چاره‌ای هم نداریم و باید در پیش‌بینی‌ها احتمالات را در نظر بگیریم.